Balkan Yarımadası’na ismini veren ve her şeyden önce coğrafi bir adlandırma olan “balkan” sözcüğü, Türkçe kökenli olup “dağ” anlamına gelmektedir ve bölge de adını asıl kısmı bugün Bulgaristan sınırları içerisinde yer alan sıradağlardan almaktadır. Bu terim, Avrupa merkezci ana akım sosyal bilimler alan yazınında Avrupa’nın ötekisi olarak yeniden inşa edilmiştir. Balkanlaşma (Balkanisation) gibi pejoratif bir kavramın varlığı, bunun somut göstergelerinden biridir. Bir tarafta Avrupa ve medeniyet diğer tarafta ise Balkanlar ve doğu despotizmi olmak üzere karikatür bir keskin karşıtlık tahayyülü mevcuttur. Balkan teriminin bu şekilde yeniden kurulması, Balkanların nerede başlayıp nerede bittiğine dair önemli bir sınır sorununa sebep olmaktadır. Bu sınır sorununun son dönemdeki görünümlerinden biri muğlak bir terim olarak “Batı Balkanlar” adlandırmasıdır. Coğrafi olmaktan ziyade siyasal bir adlandırma olduğu aşikar olan bu polemik terimdeki “Batı” sıfatlandırması, kurucu bir dışsal öğeyi gerektirdiğinden “Doğu Balkanlar”ın varlığını zorunlu kılmaktadır. Buna karşın bu şekilde bir adlandırmaya hiçbir yerde rastlanmamıştır, dolayısıyla da Türkiye’nin bu sıfatı tek başına üstlendiği çıkarımı yapılabilir. Brüksel’de masa başında icat edilmiş bu terimin başta coğrafi olmak üzere siyasal, tarihi ve kültürel olarak tartışmasız bir biçimde Balkan ülkesi olan Türkiye’yi dışlamaya dair bir siyasa olduğu açıktır.

Michel Foucault’ya göre söylem, mücadele yoluyla ele geçirilmeye çalışılan bir güçtür.[1] “Batı Balkanlar” söyleminin de bu bağlamda okunması gerekir. Coğrafi bölgeler, bölgenin nasıl adlandırıldığı ve bölgenin sınırları olmak üzere iki şekilde tanımlanmaktadır. Terimleri tanımlama gücünü elinde bulunduranlar, büyük ölçüde gündemi de belirlemektedir. Avrupa’nın Balkanlara dair olumsuz bir değerlendirmesi söz konusudur ve Balkanlar esasında coğrafi bir terimken siyasal bir kategorileştirmeye dönüşmüştür. Balkanlaşma-Avrupalılaşma tartışmasının ekseninde Avrupa Birliği (AB) üyeliği yer almakta ve Balkan ülkeleri AB üyeliği ile adeta Balkanlı olmaktan Avrupalı olmaya terfi(!) etmektedir. AB terminolojisine ait bir kavram olarak “Batı Balkanlar”, 1990’ların sonlarında ortaya çıkmıştır ve Birliğe üye olmayan ülkeler için kullanılan bir tanımlama haline gelmiştir. Birliğe üye olan hiçbir devlet artık “Balkan” olarak anılmamaktadır, bu bakımdan Balkan ülkeleri tanımının kapsayıcı olmaktan ziyade dışlayıcı olduğu açıktır. Türkiye ise “Batı Balkanlar” kapsamında olmadığından iki kere dışlanmaktadır. Böylece “Balkanlar”, terimsel ve kavramsal olarak daraltılarak “Batı Balkanlar” ile örtüşen bir anlama indirgenmeye çalışılmaktadır. İlk kez 1998 yılında Viyana’daki AB Konseyi toplantısında tanıtılan bu terim, Bulgaristan ve Romanya aday ülke olarak tanındıktan sonra yaygınlık kazanmaya başlamıştır. “Batı Balkanlar”, bölgenin -Slovenya hariç ve Arnavutluk dahil- tüm devletlerini kapsamaktadır. Devlet isimleri, tanımları gereği siyasaldır fakat coğrafi bölgelerin adlandırmalarının ve sınırlandırmalarının topoğrafik ve kültürel gerçekleri yansıtması beklenir. Buna karşın Balkan coğrafyası, siyasal değerlendirmeler ve güç oyunları ile belirlenmeye çalışılmaktadır. Brüksel’in hegemonik söylemi, Avrupalı olmayı Balkanlı olmanın karşıtı olarak ve AB üyesi olma/AB normlarını benimseme ile eşleştirerek kurmaktadır. Bu varsayımdan gidilecek mantıksal bir çıkarımla tüm aday ülkelerin AB’ye kabul edildikleri takdirde Balkanlar kavramının resen ortadan kalkacağı sonucuna varılır.[2] Bir coğrafyanın ortadan kalkması mümkün olmadığına göre, mevzubahis adlandırmanın mantıksal olarak gerçekdışı olduğu görülecektir.

Avrupa Birliği’nin veya daha geniş olarak Batı’nın Balkanlara dair yaklaşımı, dondurulmuş ve olumsuz imgelerle yüklüdür.[3] Bu bağlamda "Batı Balkanlar" ifadesi, AB tarafından istikrarsız veya siyasal-ekonomik açıdan kırılgan olarak tanımlanan Balkan devletlerine ortak bir anlam kazandırmaktadır. Bu kavram ilk kullanıldığından bu yana AB, bölgede barış, güvenlik ve demokratikleşmenin önemine sürekli vurgu yapmaktadır. “Batı Balkanlar” kavramı siyasal ve toplumsal bir inşa olarak zamanla olumlu bir değişime uğramamıştır. 2013 yılında üye olduktan sonra Hırvatistan, artık AB Komisyonu’nun “Batı Balkan” ülkelerinde reformlara yönelik ilerlemeyi değerlendiren yıllık genişleme paketinde ve AB genişlemesine ilişkin Konsey sonuçlarında yer almamaya başlamıştır. “Batı Balkanlar” olarak ifade edilen bölgedeki bu daralma, tanımın coğrafi veya tarihsel değil siyasal olduğunun göstergelerinden biridir.[4] Bugün bir katılım süreci terimi olan “Batı Balkanlar” içerisine dahil edilen altı ülke kalmıştır: Karadağ, Bosna Hersek, Sırbistan, Makedonya, Arnavutluk ve Kosova.[5] AB üyelik beklentileri uzun yıllardır devam eden bu ülkeler, “Batı Balkanlar” teriminde sıkışmışlar ve AB’ye henüz dahil olamamışlardır.

Kimlik, mekanın önemli bir bileşenidir.[6] Buradan hareketle Balkan kimliğinin AB üyeliğinden bağımsız bir biçimde ortak tarihsel, kültürel ve toplumsal bir sürecin ürünü olduğu vurgulanmalıdır. Örneğin, Kuzey-Baltık Sekizlisi (NB8) isimli bir işbirliği formatı mevcuttur. Bu oluşumun altı üyesi (Danimarka, Estonya, Finlandiya, Letonya, Litvanya ve İsveç) aynı zamanda AB üyesiyken ikisi (İzlanda ve Norveç) AB üyesi değildir. Görüldüğü gibi bu ülkelerin AB üyesi olmaları veya olmamaları, bölgesel kimliklerini devam ettirmelerine engel olmamıştır. Bu örnekten yola çıkılırsa eğer, koşut bir biçimde Balkan kimliğinin de muhafaza edilmesiyle erozyona uğraması engellenebilir. Sonuç olarak, “Batı Balkanlar” söylemi; coğrafi ve tarihi gerçeklikten uzak bir biçimde AB’nin bir amaca yönelik olarak siyasal bir mühendislik ile inşa ettiği ve stratejik-jeopolitik bir araç olarak kullandığı, keyfi tanımlanmış, dışlayıcı bir kavramdır. Dolayısıyla da sosyal bilimlerdeki kavramların her zaman masum olmadıkları ve tarafgir bir şekilde belli amaçlara hizmet edebildikleri dikkate alınmalıdır.