Ruanda Soykırımı’ndaki rolü sebebiyle özür dileyen Katolik Kilisesi’nin ardından[1] bu sefer de Fransa 1994’deki soykırımda rol oynadıkları iddia edilen Fransız yetkililer hakkında Ruanda makamları tarafından soruşturma açılması sebebiyle gündeme gelmiştir. Söz konusu soruşturma Fransa ve Ruanda arasındaki gergin ilişkileri daha da gerecek bir gelişme olarak nitelendirilmektedir.

30 Kasım tarihinde, Ruanda Başsavcısı Richard Muhumuza tarafından 20 Fransız askeri ve diğer yetkililer hakkında 1994 yılındaki soykırımda oynadıkları olası rol sebebiyle soruşturma başlatıldığı ve bu kişilerden kendilerine yöneltilen suçlamalar hakkında ifade vermeleri beklendiği açıklanmıştır. Soruşturmanın neticesine göre söz konusu 20 kişinin dışında başka Fransız yetkili veya memurların da ifadesine başvurulabileceğine ve ilgili Fransız makamlarından ve resmi dairelerinden soruşturma süresince işbirliği yapması beklendiği belirtilmiştir.[2] Bu gelişmenin bir ay öncesinde Ruanda Ulusal Soykırımla Mücadele Komisyonu (CNLG) 1994 yılında Tutsilere karşı işlenen soykırıma karıştıkları iddiasıyla emekli veya halen görevde 22 Fransız üst rütbeli subayın ismini yayınlamıştır[3] (benzer şekilde, 2008 yılında Ruanda makamları 33 Fransız üst düzey subayın ve politikacının ismini açıklamıştır).[4]

Fransız yetkililer hakkında soruşturma açılacağına dair bu açıklama Fransa’nın Ekim başında 1994 yılında dönemin Ruanda cumhurbaşkanının suikastine ilişkin soruşturmayı tekrar açmasının ardından (ve belki de buna cevaben) yapılmıştır.[5]

Bilindiği üzere, 4 Nisan 1994 tarihinde dönemin Ruanda cumhurbaşkanı Juvenal Habyarimana ve Burundi cumhurbaşkanı Cyprien Ntaryamira’yı (ikisi de Hutudur) taşıyan uçak bir roket saldırısıyla düşürülmüştür. O günden bu yana saldırının sorumluluğunun kime ait olduğu konusundaki tartışmalar devam etmektedir. Mevcut Ruanda hükümeti, söz konusu saldırının cumhurbaşkanı Habyarimana’nın Ruanda Vatansever Cephesi’yle (RPF) – mevcut cumhurbaşkanı Kagame tarafından yönetilen ve 1990-1994 yılları arasındaki Ruanda İç Savaşı sırasında Hutu egemenliğindeki Habyarimana hükümetiyle çarpışan Tutsi isyancı grup – barış antlaşması imzalamasını engellemeye çalışan aşırı uç Hutular tarafından düzenlendiğini belirtmektedir. Bununla beraber, Hutu milisler tarafından ortaya atılan ve saldırının Kagame’nin emriyle RPF tarafından düzenlendiği yönünde bir karşıt görüş de bulunmaktadır.

Fransa'nın yürüttüğü söz konusu soruşturma Ruanda Cumhurbaşkanı Paul Kagame’nin eski yakın çalışma arkadaşlarından birinin Kagame’nin uçağın düşürülmesi olayıyla bağlantılı olduğuna dair yazılı ifadesi sebebiyle tekrar açılmıştır. Asıl soruşturma 1998 yılında uçağın düşürülmesi sonucunda hayatını kaybeden Fransız uçuş mürettebatının ailelerinin şikayeti üzerine Fransa tarafından başlatılmış, ancak delillerin değerlendirilmesi ve şüphelilerin mahkeme önüne çıkarılması konusunda yaşanan sorunlar nedeniyle çıkmaza girmiştir. 2006 yılında ise bir Fransız yargıç Cumhurbaşkanı Kagame’ye yakın dokuz üst düzey Ruandalı yetkili hakkında yakalama emri çıkarmış (Kagame devlet başkanı olması sebebiyle bu suçlamadan bağışık tutulmuştur), bunun üzerine Ruanda Fransa ile diplomatik ilişkileri 2009 yılında tekrar kurulana kadar askıya almıştır[6] (2010 yılında Fransa yakalama emirlerini geri almıştır).[7]

19 Ekim tarihinde Ruanda Cumhurbaşkanı Paul Kagame söz konusu soruşturmanın tekrar açılması sebebiyle Fransa’ya eleştiriler yöneltmiş, Ruanda yargı sisteminin Fransa’ya veya Fransa’nın çıkarlarına tabi olmadığını ve “sanık sandalyesine oturması gerekenin Ruandalılar veya Ruanda değil, Fransa olması gerektiğini” belirtmiştir.[8]

Kagame’nin sözlerinden de anlaşılacağı üzere Fransa’nın Ruanda Soykırımı’nda rol oynadığı veya bu soykırıma karıştığı yönünde Ruandalılar arasında genel bir inanç vardır. Soykırıma giden süreçte Fransa’nın Tutsi isyancı grup RPF karşısında Hutu egemenliğindeki Habyarimana hükümetine destek verdiği bilinmektedir. Bununla bağlantılı olarak Fransa katliamları gerçekleştiren Hutuları eğitmekle ve silahlandırmakla suçlanmaktadır. 1994 yılında Birleşmiş Milletler çatısı altında ve Fransa’nın önderliğinde başlatılan Turkuaz Operasyonu'nda (Operation Turquoise) görev alan Fransız askerler hakkında Tutsileri korumadıkları, katliamlara müdahale etmedikleri ve Tutsileri Hutu aşırıcıların insafına bıraktıktılarına dair çeşitli suçlamalar da yapılmaktadır. Ayrıca, söz konusu operasyonun binlerce Hutu soykırım zanlısının kaçmasına olanak sağlayan bir arka kapı görevi gördüğü iddia edilmektedir.[9] Fransa daha sonraki süreçte de soykırım zanlılarını barındırmakla ve onları iade etmemekle, ayrıca Fransa’ya kaçan soykırım faillerinin tutuklanması ve yargılanması konusunda yavaş davranmakla da eleştirilmektedir.[10]

Fransa uzun bir süredir bu suçlamaları reddetmektedir. 1998 yılında Fransız parlamentosunca kurulan bir soruşturma komisyonu Fransa’nın Tutsilere karşı yapılan soykırımla hiçbir bağlantısının olmadığını beyan etmiş, bununla beraber Fransız makamlarının “ciddi muhakeme hataları” yaptığını kabul etmiştir.[11] 2010 yılında ise dönemin Fransa Cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy 1994 yılındaki soykırım sırasında Fransa’nın “hatalar” yaptığını kabul etmiş, Fransa’nın eski Hutu hükümetinin faaliyetlerinin “soykırım boyutunu” görmekte başarısız olduğunu ve ülkesi dahil uluslararası toplumun Ruanda'da işlenen bu büyük suçun engellenmesi ve durdurulması konusunda yapılan hatalar üzerine iyice düşünmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bununa birlikte, Sarkozy “tam bir özür” dilemekten kaçınmıştır.[12]

Sonuç olarak, Fransa ve Ruanda arasındaki bu tartışmada birçok Ruandalı Fransa’nın 1994 soykırımında bir tür rol oynadığını ve katliamlardan ziyade uçağın düşürülmesi olayına odaklanılması gibi yollarla dikkatleri katliamlardan başka yöne çekmeye çalıştığını düşünmektedir. Fransa-Ruanda arasındaki gerginlik yakın gelecekte hafiflemeyecek gibi görünmektedir. Hatta iki ülke arasında diplomatik ilişkilerin tekrar askıya alınması riski de bulunmaktadır. Nitekim yakın zamanda bir Fransız mahkemesinin soykırıma suçuna iştirak ettiği gerekçesiyle 25 yıl hapis cezasına çarptırılan Ruandalı eski bir istihbarat üyesinin cezasını onaması gibi ikili ilişkiler açısından olumlu olarak değerlendirilebilecek bir gelişme[13] bu gergin ilişkilerin gölgesinde kalmıştır. Dolayısıyla, iki taraf da karşılıklı oturup tartışmadıkları ve bir çözüm bulmaya çalışmadıkları sürece bu gerginlik sürecektir.