Ermenistan’da hükümet ile Ermeni Apostolik Kilisesi arasındaki ilişkiler, yalnızca siyasi otorite ile tarihsel-dini otorite arasındaki çekişme bağlamında değil, aynı zamanda devletin dış politikasını yönlendiren ve iç politikasını şekillendiren önemli bir güç dengesi olarak değerlendirilmelidir. Son dönemde bu iki kurumsal güç arasındaki gerilimler yeniden tırmanışa geçmiştir. Özellikle Başbakan Paşinyan’ın, “Hükümeti halka geri verdik, şimdi kiliseyi de halka geri vereceğiz” şeklindeki açıklaması, hükümetin kilise üzerindeki etkisini artırma ve onu mevcut konumundan uzaklaştırma yönünde kararlı olduğunu göstermektedir.

Katalikos II. Karekin’in Mayıs ayında İsviçre Ruhani Konseyi toplantısına katılarak yaptığı siyasi açıklamalar[1], Azerbaycan ile ilişkilerin normalleşmesi yönünde çalışan Başbakan Paşinyan tarafından ülkenin siyasi işlerine doğrudan müdahale olarak değerlendirilmiştir. Bu gelişmenin ardından Paşinyan, kiliseye karşı keskin ve açık bir savaş ilan etmiştir. 2020 Karabağ Savaşı sonrasında zaten gerginleşen ilişkiler, Paşinyan’ın bazı kiliseleri “inşaat malzemeleriyle dolu birer depo[2]” olarak nitelendirmesi ve ardından Katalikos II. Karekin de dahil olmak üzere birçok kilise mensubunu uygunsuz yaşam sürmekle suçlamasıyla yeni bir aşamaya taşınmıştır. Ayrıca, hükümet yetkilileri kilisenin vergi ayrıcalıklarını ve mali denetim mekanizmalarını da sorgulamaya başlamıştır.

Yüksek Ruhani Konsey bütün bu suçlamalara cevap olarak, kilise meselelerinin yalnızca kilise emirleri ve kurallarına uygun şekilde çözülebileceğini, bu konuların devlet ve siyasi figürlerin yargı yetkisinin dışında olduğunu belirten bir açıklama yapmıştır[3]. Ermenistan, Anayasasında da görülebileceği üzere laiklik ilkesini açıkça benimsememiştir ve her ne kadar 17. maddenin ikinci fıkrası gereğince dini organizasyonların devlet işlerine karışmaması öngörülmüş olsa da hem pratikte görülen olaylar hem de bir sonraki maddede Kilise'nin "milli" olarak tanılanması bu fıkranın geçerliliği hakkında şüphe uyandırmaktadır.[4].

Son gelişmeler ışığında, Paşinyan’ın bu radikal açıklamaları ve hamleleri, muhalefet ile diaspora nezdinde kendisine karşı güçlü bir karşıtlık oluşmasını göze aldığını göstermektedir. Ayrıca, son günlerde parlamentoda iktidar ve muhalif parti vekilleri arasındaki tartışmalar, iktidarın muhalefete karşı açık bir savaş ilan ettiğinin işaretidir. Bu durum, Paşinyan’ın tam olarak neyi hedeflediği konusunda kamuoyunda çeşitli soru işaretlerinin oluşmasına yol açmanın yanı sıra, yaklaşan parlamento seçimlerine yönelik bir ön hazırlık olarak da değerlendirilebilir. Bu adımlarıyla Paşinyan’ın, siyasi rakiplerini ve onlara destek veren kilise faktörünü etkisiz hale getirmeyi planladığı söylenebilir.

Bütün bu gelişmeler ışığında hatırlanması gereken önemli bir nokta, Paşinyan’ın önceki yöneticilerden farklı olarak kilise ile çatışması ve Batı yönlü bir politika izlemesidir. Bu durum, Rusya ile ilişkileri açısından da büyük önem taşımaktadır. Paşinyan’ın kiliseye karşı açıkça cephe alması, aynı zamanda Rusya ile olan bağları zayıflatma amacı olarak da yorumlanabilir. Zira kilise ile Rusya yönetimi arasındaki yakın ilişki ve Ermeni Apostolik Kilisesi ile Rus Ortodoks Kilisesi arasındaki bağlar herkesçe bilinmektedir. Paşinyan, kilisenin siyasetteki etkisini kırmayı hedeflerken, aynı zamanda Rusya’nın Ermenistan üzerindeki nüfuzunu azaltmak için çeşitli politik adımlar atmaktadır. Bu hamlelerden biri de Kapan’da açılması planlanan Rus konsolosluğunun açılışının ertelenmesidir.

Öte yandan, Paşinyan’ın kilise ile ilişkilerinde kilit noktayı oluşturan meselelerden biri de Karabağ sorunudur. Başbakanın Karabağ savaşı hakkındaki açıklamaları, Ermenistan toplumunda tek taraflı olarak kabul görmemektedir. Örneğin, yakın zamanda Erivan Devlet Üniversitesi öğrencileriyle yaptığı toplantıda Paşinyan’ın “Karabağı kaybederek Ermenistan Cumhuriyeti için bağımsızlık kazandık[5]” ifadesi, akıllarda Paşinyan’ın aslında Karabağ’ı gözden çıkardığı ve Ermenistan’ın geriye kalan topraklarla ülkenin kalkınmasını planladığı izlenimini yaratmıştır. Bunun yanı sıra, Cumhurbaşkanı’nın Türkiye ve Azerbaycan ile yakın ilişkiler kurma çabaları ve Türkiye ile ilişkileri çıkmaza sokan soykırım söylemine yönelik farklı yaklaşımı[6], karşıtları tarafından eleştirilmektedir.

Paşinyan’ın tüm bu açıklama ve eylemleri, onun önceliğinin Karabağ’dan ziyade Ermenistan’ın genel çıkarları olduğunu göstermektedir. Ancak, attığı adımlarla diaspora, muhalefet ve kilise üçlüsünü karşısına alacağının da farkındadır. Bu yüzden kilisenin devlet üzerindeki etkisini kırmaya ve muhalefetin gücünü zayıflatmaya çalışmaktadır.

Peki, Paşinyan gerçekten bölgede istikrar ve refahın sürdürülmesine mi hizmet ediyor? Bu sorunun cevabını, onun anayasa değişiklikleri konusundaki görüşlerinde de net biçimde görmek mümkündür. Paşinyan, “Ermenistan’ın sadece anayasa değişikliklerine değil, tamamen yeni bir anayasaya ihtiyacı var. Bu anayasa, Ermenistan’ı mevcut jeopolitik ve bölgesel koşullara uygun, daha rekabetçi ve yaşanabilir bir ülke haline getirmelidir” diyerek temel hedefinin Ermenistan’ın bölgesel şartlara uyum sağlaması olduğunu açıkça belirtmiştir.

Paşinyan bu tutumuyla geleneksel Ermeni yönetimini, kiliseyi ve diasporayı karşısına almasına rağmen, fikirlerinin modern dünyanın koşullarıyla daha uyumlu olduğunu ve milliyetçi, düşmanlık yaratan politikaların çağın gereksinimlerine artık cevap veremediğini göstermeye çalışmaktadır.

*Görsel: https://www.primeminister.am/en/press-release/item/2019/11/01/Nikol-Pashinyan-meeting/#photos[pp_gal_1]/1/