Çin, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, 1990’lardan itibaren yeni bağımsız olan Orta Asya ülkeleri ile altyapı bağlantılarını, ekonomik ve ticari ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Beş Orta Asya ülkesinin üçü ile sınırdaş olan Çin’in güvenliği için, bu ülkelerin önem arz etmesinin yanında, bölgenin sahip olduğu enerji ve mineral kaynakları ile Orta Asya’daki yeni pazarlar Çin’in ilgi odağında olmuştur.
1978’de “reform ve açılım” ile piyasa ekonomisine geçen Çin, doğusundaki deniz kıyılarındaki bölgeler üzerinden bir kalkınma planlaması uygulamaya başlamıştır. Orta Asya devletlerinin bağımsızlığı sonrasında ise Çin, batı bölgelerinin güvenliği için, sınırdaşı olan ve Sincan Uygur Özerk Bölgesi ile tarihsel bağlantısı olan üç Orta Asya ülkesi (Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan) ve Rusya ile Şangay Beşlisi çatısı altında işbirliği mekanizmaları geliştirmeye başlamıştır (daha sonra Özbekistan’ın dahil olması ile Şangay İşbirliği Örgütü olmuştur). Bunun yanında Orta Asya devletleri ile ticari ilişkiler ve altyapı geliştirmede işbirlikleri ile Çin, kendi batı bölgelerinin ekonomik kalkınması planını da ortaya koymuştur. Bu yüzden Çin’in Orta Asya’ya ticari açılımı “çifte açılım” olarak da adlandırılmaktadır.[1] Sincan Uygur Özerk Bölgesi bu açılımda köprü görevi üstlenmiş, örneğin 1992’den itibaren düzenlenen Urumçi Sınır Bölgesi Ekonomi ve Ticaret Fuarı uzun yıllar boyunca Çin’in batısındaki en büyük ticaret fuarı olmuştur.[2] 2013 yılında Xi Jinping’in Kazakistan’da ilan ettiği Kuşak ve Yol Girişimi ile Çin, 90larda başlattığı batı kalkınma projesinin kapsamını genişletmiştir. Çin’in önce Batı Kalkınma Planı ve daha sonra Kuşak ve Yol Girişimi ile Orta Asya’da geliştirdiği altyapı projeleri ve yatırımlar, Çin ve Orta Asya ülkelerinin ticari ilişkilerinin gelişmesine ve Çin’in Orta Asya ticaretinde şu an başat bir aktör olmasına katkıda bulunmuştur.
Orta Asya’nın 2019 ticaret verilerine baktığımıza, öncelikli olarak, Türkmenistan’ın dış ticaretinin büyük oranda Çin’e olan gaz ihracatına bağlı olduğu ortaya çıkmaktadır. Trademap verilerine göre, Türkmenistan’ın dünyaya toplam ihracatı 2019’da 9,9 milyar dolar olmuştur ve yaklaşık 8.7 milyar dolarlık ihracatı Çin’e gerçekleşmiştir. Türkmenistan’ın ihracatında 8.6 milyar dolarlık “petrol gazları ve diğer gazlı hidrokarbonlar” GTİP kodlu ürünlerinin tamamının alıcısının Çin olduğu görülmektedir.
Çin’in Türkmenistan ticaretinde bu ağırlığının birkaç nedeni bulunmaktadır. 2009 yılına kadar Rusya Türkmen doğalgazının önemli bir alıcısı idi ve Türkmen doğalgazını Avrupa’ya yeniden ihraç ediyordu. 2009’da Türkmen gazını Rusya’ya taşıyan doğal gaz boru hattında bir patlama meydana gelmesi, Rusya ve Türkmenistan’ın bu olaydan birbirlerini sorumlu tutmaları ilişkileri germiştir. Rusya 2009 yılında Türkmenistan’dan gaz ithal etmeyi bırakmış, 2010’da ithalata yeniden başladıysa da, daha sonraki fiyat anlaşmazlıkları nedeniyle 2016 yılında Türkmenistan’dan doğalgaz ithalatını tamamen durdurmuştur.
Çin ise toplam enerji tüketiminde ağırlıkta olan kömür tüketimini azaltma planı ile doğal gaz ihracatını arttırmıştır. Çin’in artan bu talebi ile 2019 yılında Çin tarafından tüketilen doğalgazın %15’i Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan'dan ithal edilmiştir.[3] 2009’da Türkmenistan’dan başlayarak, Özbekistan ve Kazakistan’dan sonra Çin’e ulaşan Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı’nın hizmete başlaması ile Çin’in Orta Asya enerji pazarında etkisi artmıştır. Çin’in Türkmenistan ticaretinde bu başat rolüne karşın, Rusya nihayetinde etkinliğini arttırmak için harekete geçmiş, 2019’da Rusya'nın Gazprom'u ve Türkmenistan arasında 5 yıllık bir gaz alım anlaşması imzalanmıştır.[4]
Kazakistan’ın 2019 yılındaki ihracatında, Türkmenistan’a göre, ihraç edilen ülke ve ürün çeşitliliği daha fazla bulunmaktadır. Kazakistan’ın 2019’da gerçekleştirdiği toplam 58 milyar dolarlık ihracatındaki ürünlerin ilk sırasında, petrol ve doğal gaz gelmektedir. Kazakistan’ın ihracatında, ‘8.2 milyar dolarlık petrol’ ihraç ettiği İtalya ilk sırada yer alırken, Çin ikinci sırayı almaktadır. Kazakistan’ın Çin’e 7.8 milyar dolarlık ihracatında, petrol ve doğalgaz ürünleri ilk sırada gelirken bunun yanında bakır ve bakırdan eşya, kıymetli metal cevherleri, demir ve çelik, uranyum gibi radyoaktif kimyasal elementler, çinko ve çinkodan eşyalar da önemli bir paya sahiptir.
Orta Asya’daki toplam ticaret hacminin büyük kısmını oluşturan Türkmenistan ve Kazakistan’a göre az olsa da, Özbekistan da bir doğalgaz ihracatçısı ülkedir. 2019’daki ticaret tablosuna baktığımızda, Özbekistan’ın ihraç ettiği gazın büyük oranda, alıcısının Çin olduğu görülmektedir. Özbekistan 2019’da 1.3 milyar dolarlık doğal gaz ihracatının 1.1 milyar dolarını Çin ile gerçekleşmiştir. Bunun dışında pamuk, bakır ve bakırdan eşya ürünleri Çin’e ihraç edilen ürünler arasında ilk sıralardadır. Çin Özbekistan’ın ihracatında bir numaralı ülke olarak yer alırken, listede Rusya onu takip etmektir.
Özbekistan Orta Asya ülkeleri arasında nüfusu en fazla olan ülkedir (33 milyon), bu yüzden Çin mallarının ihracı için önemli bir pazar sayılmaktadır. Özbekistan’ın 2019 ithalatında 3.5 milyar dolar ile Çin ilk sırada yer almaktadır. Ayrıca Özbekistan’da 2016’dan sonra hükümet değişikliği olması ve ardından yapılan reformlar Özbekistan’ı yatırımcılar açısından cazip hale getirmiştir. Her ne kadar Covid-19 sebebi ile 2020 yılı için Özbekistan’ın ticaret hedefinde Çin ilk sırada yer almasa da,[5] doğrudan yabancı yatırımlarda Çin’in ilk sırada olagelmesinin[6] ve önemli altyapı projelerinin oluşturulmasının Çin- Özbek ticari hacminin gelecek yıllarda da genişlemesini sağlayacağı düşünülmektedir.
2019 yılında yaklaşık 2 milyar dolarlık ihracat gerçekleştiren Kırgızistan’ın en çok ihracat yaptığı ülkeler sırası ile: İngiltere, Kazakistan, Rusya, Özbekistan, Türkiye ve Çin’dir. Başta altın olmak üzere kıymetli metaller Kırgızistan’ın ihracatında en büyük ekonomik paya sahiptirler. Kırgızistan’ın Çin’e ihracatında kıymetli metal cevherleri, tütün, mineral maddeler başta gelirken, Çin’e toplam ihracatı 2019’da 81 milyon dolar olmuştur. Ancak Kırgızistan’ın 2019’da dünyadan toplam 4.9 milyar dolarlık ithalatında Çin 1.7 milyar dolar ile ilk sırada yer almaktadır. Kırgızistan’ın Çin’den ithalatı ile Çin'e ihracatının rakamları arasındaki uçurum dikkat çekmektedir.
Ayrıca önemli bir husus şudur ki, Kırgızistan'ın Çin’e devlet borcu 1.8 milyar dolardır ve Kırgızistan şu anda dünyada Çin'e en borçlu beşinci ülkedir (GSYİH'ya oranla).[7] Çin, Kuşak ve Yol çerçevesinde altyapı projeleri oluştururken ve yeni pazarlar açarken, Çin’in verdiği kredilerin “borç tuzağı diplomasisi”ne dair endişeleri gündeme getirdiğini ve Orta Asya ülkelerinde protestolara sebebiyet verdiğini de bu noktada kaydetmek gerekir.
Tacikistan’ın 2019’da ihracatında ilk beş ülke sırasıyla, Türkiye, İsviçre, Kazakistan, Özbekistan ve Çin’dir. Tacikistan’ın Çin’e 84 milyon dolarlık ihracatında başlıca ürünler metal cevherleri ve pamuktur. Tacikistan’ın ithalatında ise Rusya ve Kazakistan’dan sonra Çin 605 milyon dolar ile üçüncü sırada yer almaktadır.
Türkmenistan'ın 2019 ithalatında Türkiye ve Rusya’dan sonra Çin 431 milyon dolar ile 3. Sıradadır ve Kazakistan ithalatında ise Çin 6.5 milyar dolar ile Rusya’dan sonra 2. Sırada bulunmaktadır. Tüm Orta Asya ülkelerinin Çin’den ithalatında katma değeri yüksek makinalar, mekanik cihazlar ve aletlerin; bunların aksam ve parçalarının ilk sırada geldiği görülmektedir. Ayrıca Orta Asya’dan pamuk gibi hammadde ürünlerini ithal eden Çin’in bu hammaddeleri işleyerek ürettiği tekstil ürünleri, Orta Asya ülkelerinin ithalatında ilk sıralarda yer almaktadır.
Çin’in ayrıca Orta Asya’ya akıllı şehir projeleri kapsamında yapay zeka yüz tanıma kameraları, trafik izleme sistemleri gibi yüksek teknoloji ürünleri ihraç etmesi[8], bu şekilde Orta Asya ülkelerinin dijital altyapısını inşa etmesinde katkıda bulunurken, güvenlik ve gözetim alanlarında işbirliği mekanizmaları da kurma çabasını göstermektedir. Orta Asya ülkelerine sığınan Uygurlar’ın Çin’e iadesi anlaşması gibi[9] örneklerin de gösterdiği üzere, bu işbirliği mekanizmaları ve Çin’in Orta Asya ticaretindeki nüfuzu Çin’in dış politikasına ve iç politikasına Orta Asya ülkelerinden destek bulmasını sağlamaktadır.
*Fotoğraf: Financial Times
[1] Mingjiang Li, "From Look-West to Act-West: Xinjiang’s Role in China–Central Asian Relations”, Journal of Contemporary China, 25 (100), 2016, sf. 517.
[2] A.g.e., sf. 518.
[3] “Çin’in doğalgazının yüzde 15’ini Orta Asya’dan karşıladı”, Atavatan Türkmenistan, 7 Ocak 2020, https://www.atavatan-turkmenistan.com/tr/genel/inin-dogalgazinin-yzde-15ini-orta-asyadan-karsiladi/
[4] “Türkmenistan, Rusya ile beş yıllık doğal gaz satım sözleşmesi imzaladı.”, TRT Avaz, 4 Temmuz 2019, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/turkmenistan-rusya-ile-bes-yillik-dogal-gaz-satim-sozlesmesi-%20%20imzaladi/5d1e001a01a30a1eb06e10bb
[5] Внешнеторговый оборот в Республике Узбекистан (январь 2020 года), ГОСУДАРСТВЕННЫЙ КОМИТЕТ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН ПО СТАТИСТИКЕ, 25 Şubat 2020, https://stat.uz/ru/press-tsentr/novosti-komiteta/8591-vneshnetorgovyj-oborot-respublike-uzbekistan-yanvar-2020-goda
[6] “Reforms make Uzbekistan attractive to investors," China Daily, 20 Nisan 2019, https://global.chinadaily.com.cn/a/201904/20/WS5cba7331a3104842260b74a6.html
[7] “The Ferghana Valley Railway Should Never Be Built”, Middle East Institute, 17 Mart 2020, https://www.mei.edu/publications/ferghana-valley-railway-should-never-be-built#_ednref5
[8] “China’s Surveillance State Has Eyes on Central Asia”, Foreign Policy, 15 Kasım 2019, https://foreignpolicy.com/2019/11/15/huawei-xinjiang-kazakhstan-uzbekistan-china-surveillance-state-eyes-central-asia/
© 2009-2024 Avrasya İncelemeleri Merkezi (AVİM) Tüm Hakları Saklıdır
Henüz Yorum Yapılmamış.
-
KİTAP İNCELEMESİ: “ARMENIA’S FUTURE, RELATIONS WITH TURKEY, AND THE KARABAGH CONFLICT”
Gülperi GÜNGÖR 05.02.2020 -
ŞANGAY İŞBİRLİĞİ ÖRGÜTÜ SEMERKANT ZİRVESİ
Gülperi GÜNGÖR 22.09.2022 -
ORTA ASYA - ÇİN (C5+C) DEVLET BAŞKANLARI ZİRVESİ
Gülperi GÜNGÖR 26.05.2023 -
ÇİN’İN "ÖNLEYİCİ" GÜVENLİK MEKANİZMALARI VE UYGUR TÜRKLERİNE YANSIMALARI
Gülperi GÜNGÖR 04.01.2021 -
ORTA ASYA TİCARETİNDE ÇİN NÜFUZU
Gülperi GÜNGÖR 04.06.2020
-
AVRUPA BİRLİĞİ DEVLET VE HÜKÜMET BAŞKANLARI ÖZEL ZİRVESİ KARARLARININ VE 2020 AB GENİŞLEME RAPORUNUN ANLAMI
Hazel ÇAĞAN ELBİR 14.10.2020 -
TÜRKİYE CUMHURİYETİ’NİN VE TÜRK TARİHİNİN DÖNÜM NOKTALARINI ÖNEMSİZLEŞTİRME ÇABALARI
Teoman Ertuğrul TULUN 18.08.2023 -
MACRON İLE FRANSA: BALKANLARDA İSTİKRARSIZLIK ETKENİ
Teoman Ertuğrul TULUN 11.11.2019 -
SOYKIRIM İDDİALARI, PROPAGANDA FİLMLERİ VE 90 MİLYON DOLARLIK BİR FİYASKO
Mehmet Oğuzhan TULUN 08.07.2020 -
ALMAN-FRANSIZ ORTAK KÜLTÜR ENSTİTÜLERİ: BATI AVRUPA SÖMÜRGECİLİĞİNİN “MEDENİLEŞTİRME” MİSYONUNUN DÖNÜŞÜMÜ
Teoman Ertuğrul TULUN 04.03.2019
-
THE TRUTH WILL OUT -
Türk-Ermeni İlişkileri Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2023 -
Türk-Ermeni İlişkileri Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2022 -
RADİKAL ERMENİ UNSURLARCA GERÇEKLEŞTİRİLEN MEZALİMLER VE VANDALİZM -
PATRIOTISM PERVERTED -
MEN ARE LIKE THAT -
BAKÜ-TİFLİS-CEYHAN BORU HATTININ YAŞANAN TARİHİ -
INTERNATIONAL SCHOLARS ON THE EVENTS OF 1915 -
FAKE PHOTOS AND THE ARMENIAN PROPAGANDA -
ERMENİ PROPAGANDASI VE SAHTE RESİMLER -
Türk-Ermeni İlişkileri Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2021 -
A Letter From Japan - Strategically Mum: The Silence of the Armenians -
Japonya'dan Bir Mektup - Stratejik Suskunluk: Ermenilerin Sessizliği -
Türk-Ermeni Uyuşmazlığı Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2020 -
Anastas Mikoyan: Confessions of an Armenian Bolshevik -
Sovyet Sonrası Ukrayna’da Devlet, Toplum ve Siyaset - Değişen Dinamikler, Dönüşen Kimlikler -
Türk-Ermeni Uyuşmazlığı Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2019 -
Türk-Ermeni Uyuşmazlığı Üzerine Ömer Engin Lütem Konferansları 2018 -
Ermeni Sorunuyla İlgili İngiliz Belgeleri (1912-1923) - British Documents on Armenian Question (1912-1923) -
Turkish-Russian Academics: A Historical Study on the Caucasus -
Gürcistan'daki Müslüman Topluluklar: Azınlık Hakları, Kimlik, Siyaset -
Armenian Diaspora: Diaspora, State and the Imagination of the Republic of Armenia -
Ermeni Sorunu Temel Bilgi ve Belgeler (2. Baskı)
-
EU-TÜRKİYE COOPERATION IN CENTRAL ASIA AND SOUTH CAUCASUS: TOWARDS SUSTAINABLE ENGAGEMENT IN ENERGY AND CONNECTIVITY -
AVİM 2023 YILLIK RAPOR | ANNUAL REPORT -
ÇAĞDAŞ BATI AVRUPA AKADEMİ DÜNYASINDA IRKÇILIĞIN VE YABANCI DÜŞMANLIĞININ ARAŞTIRILMASININ ZORLUĞU: FRANSA ÖRNEĞİ
-
"DEVAM EDEN DEVLET-HALEF DEVLET TARTIŞMALARI VE ULUSLARARASI SORUMLULUĞA HALEFİYET TEORİLERİ IŞIĞINDA ERMENİ MESELESİ" BAŞLIKLI KONFERANS