Dağlık Karabağ sorunu sebebiyle Azerbaycan ile Ermenistan arasında 27 Eylül’de geniş çaplı çatışmaların başlamasından bu yana, sadece Azerbaycan’ı değil Türkiye’yi de hedef alan bir dizi yanıltıcı veya düpedüz sahte haberin yayınlandığına tanık olduk.[1] Sorunlu içeriğe sahip bu tür haberlerin, özellikle Azerbaycan ile Ermenistan arasında devam eden çatışmalara taraflı bir şekilde yer verdiği gözlemlenen Batılı haber kaynakları arasında yaygın olduğu görülmektedir. Bu haberler, Ermenistan’ı mağdur olarak (Azerbaycan’ın uluslararası olarak tanınan topraklarını işgal etmeye devam etmesine rağmen), Azerbaycan’ı ise saldırgan olarak (askeri operasyonlarını sadece Ermenistan’ın işgali altındaki topraklarını geri alma kapsamında sınırlandırmasına rağmen) yansıtılmaktadır. Türkiye de Azerbaycan’a verdiği destek nedeniyle saldırgan olarak yansıtılmaktadır.[2] France 24’un “Turkish ultranationalists storm Armenian neighborhoods in Istanbul” (“Türk aşırı milliyetçileri, Dağlık Karabağ’daki çatışmalar yoğun bir şekilde devam ederken İstanbul’daki Ermeni mahallelerine baskın düzenledi”) başlıklı İngilizce haberi, Azerbaycan ve Türkiye’yi kasıtlı veya kasıtsız olarak olumsuz bir şekilde yansıtan bu Batı medyası eğiliminin güncel örneklerinden birini teşkil etmektedir.

Bahsi geçen haberi incelemeden önce, France 24 ve The Observers (Gözlemciler) programından kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. France 24; Fransızca, İngilizce, Arapça ve İspanyolca dillerinde yayın yapan, Paris merkezli, Fransız devletine ait bir uluslararası haber televizyon ağıdır. France 24, İngiliz BBC World News ve Alman Deutsche Welle’nin Fransız eşdeğeridir. France 24-The Observers programının ise hem bir internet sitesi hem de uluslararası haberlere odaklanan bir televizyon programı olduğu belirtilmektedir. Programın internet sitesine göre, program; “uluslararası güncel olayları görgü tanıkları olan ‘Gözlemcilerin’ -yani bir olayın merkezinde yer alan kişilerin- ifadelerini kullanarak ele almayı [amaçlamaktadır]. [Gözlemciler programa] Paris’teki profesyonel gazetecilerden oluşan [ekibin] doğruladığı ve bağlamsallaştırdığı fotoğrafları ve videoları [göndermektedir].”[3] İnternet sitesinde ayrıca şu belirtilmektedir: “[Programın gazetecileri] çevrimiçi olarak yaygın şekilde paylaşılan; ancak sahte, üzerinde oynanmış veya bağlamından çıkarılmış olabilecek fotoğrafları ve videoları analiz [etmekte ve doğrulamaktadır].”[vurgu eklenmiştir]

France 24-The Observers’ın internet sitesinde 15 Ekim’de “bölücülük” bölümü altında “Türk aşırı milliyetçileri, Dağlık Karabağ’daki çatışmalar yoğun bir şekilde devam ederken İstanbul’daki Ermeni mahallelerine baskın düzenledi ”[vurgu eklenmiştir] başlıklı bir haber yayınlanmıştır.[4] Haber aynı zamanda France 24’ün Twitter hesabında paylaşılmıştır. Haber 5 Ekim’de Twitter’da yayınlanan bir videodan alındığı söylenen bir görüntüyü içermektedir. Görüntünün alt başlığında belirtilene göre, bu görüntü “İstanbul’da büyük bir Ermeni nüfusuna ev sahipliği yapan Kurtuluş Mahallesine saldıran bir grup Türk aşırı milliyetçisini” göstermektedir. Haber, “arabaların Azeri ve Türk bayraklarıyla kaplandığını” ve “olayın İstanbul’un ana yollarından biri olan Halaskargazi Caddesinde gerçekleştiğini” belirtmektedir.

Haberde ayrıca “Dağlık Karabağ’da çıkan çatışmanın ertesi günü, 28 Eylül’de, benzer bir konvoyun İstanbul’daki Ermeni Patrikhanesi’nin bulunduğu başka bir Ermeni mahallesi olan Kumkapı’dan” geçtiğine ve İstanbul’da iki Ermeni kilisesinin Mayıs 2020’de tahrip edildiğine değinilmektedir.

Bu haberin üslubuna ve içeriğine yönelik eleştirilere girmeden önce, yanlış anlaşılmaları önlemek adına önemli bir uyarının yapılması gerekmektedir. Herhangi bir ülkenin sıradan insanları veya vatandaşları; geçmişleri, etnik kökenleri veya dinleri ne olursa olsun, kontrolleri dışındaki siyasi veya askeri çatışmalar sebebiyle hiçbir şekilde hedef gösterilmemelidir. Bu, herkesi bağlayan ahlaki bir zorunluluktur.

France 24/The Observers tarafından hazırlanan habere geri dönecek olursak, bu haberin tartışılması gereken birkaç sorunlu yönü bulunmaktadır:

1) Haberin vermek istediği mesajın can alıcı noktası, orijinal İngilizce metindeki “storm” (söz konusu bağlamda Türkçeye “baskın” olarak çevrilebilir) kelimesinde gizlidir. Bu haber bağlamında “storm” kelimesinin İngilizce sözlük anlamı şudur: “savunulan bir konuma şiddetli saldırı”.[5] Haberin başlığında ve metninde yer alan ifadelere rağmen Halaskargazi Caddesindeki olayla ilgili video izlendiği zaman, gerçekte herhangi bir şiddetli saldırı gerçekleşmediği ortaya çıkmaktadır: yani hiç kimse insanların evlerine veya işyerlerine saldırmamış veya Türkiye Ermenilerine karşı ayrımcı sloganlar atmamıştır. Bu nedenle “storm” kelimesinin bu bağlamda kullanılması sakıncalıdır. Bu sakıncaya rağmen bu kelimenin haberde kullanılması sansasyonel habercilik anlayışına işaret etmektedir.

2) Araba konvoyunun geçtiği Halaskargazi Caddesini de kapsayan Şişli ilçesinde bulunan Kurtuluş Mahallesinde gerçekten de çok sayıda Türkiye Ermenisi yaşamaktadır. Ancak Şişli ilçesi, 16 milyon nüfusu ile kozmopolit bir mega kent olan İstanbul’un en merkezi bölgelerinden biridir. Şişli’nin kayıtlı nüfusu yaklaşık 300.000’dir, ancak sadece popüler bir yerleşim ve ticaret bölgesi değil, aynı zamanda eğlence mekanları ve turistlere konaklama sağlayan oteller için de önemli bir nokta olduğundan dolayı ilçenin günlük nüfusunun üç milyonu aştığı tahmin edilmektedir.[6] Ayrıca Halaskargazi Caddesi, İstanbul’un trafik akışının ana arterlerinden biridir. Böyle bir mega kentte, Türkiye Ermenilerinin (çoğu İstanbul’da yaşamaktadır) nüfusunun yaklaşık 60.000 olduğu düşünüldüğünde, herhangi bir bölgeyi veya mahalleyi “Ermeni mahallesi” olarak nitelendirmek yanıltıcıdır. Böyle bir bağlamda, haberin yazarları inandırıcı bir kanıt sunmadan konvoyu Türkiye Ermenilerini hedef almış gibi tasvir etmişlerdir.

3) Halaskargazi Caddesi konvoyu bağlamında “ultranationalism” (aşırı milliyetçilik) kelimesi varsayımlara dayalı olarak ve bu kelimenin anlamı düşünülmeden kullanılmıştır. “Ultranationalism”, İngilizcede “bir ulusa radikal sadakat ve bağlılık: aşırı milliyetçilik”[vurgu eklenmiştir][7] veya “bir devletin veya halkın çıkarlarını diğer herkesin üstünde olacak şekilde destekleyen aşırı milliyetçilik”[8]  anlamına gelmektedir. Bir insanın aracını bir ülkenin bayrağıyla kaplaması ve siyasi bir meseleyi protesto etmesi bu kişinin milliyetçi olduğuna işaret edebilir, ancak bu eylem tek başına bir kimseyi aşırı milliyetçi olarak, yani radikal veya aşırılık yanlısı eylemlere yatkın olarak görmek için yeterli değildir. France 24’un varsayımlarını başka bir yere uygulayacak olursak, Ermenistan ve Dağlık Karabağ’daki gayri meşru Ermeni rejimin bayraklarını sallayan ve Brüksel’deki Avrupa Parlamentosu önünde gösteri yapan[9] veya Belçika otobanlarını kapatan[10] Ermeni gruplar da aşırı milliyetçi sayılabilir. Sonuçta bu protestocular Dağlık Karabağ çatışmasında Ermeni davasının üstünlüğünü vurgulamakta ve bu çatışmanın tüm suçunu Azerbaycanlılara ve Türklere atmaktadır. France 24 bu Ermeni protestocuları aşırı milliyetçi olarak nitelendirmekte istekli olur muydu?

4) Fatih ilçesindeki Kumkapı Mahallesinden geçen konvoy ise ayrı bir meseledir. Kurtuluş/Şişli’nin aksine Kumkapı, İstanbul’da ne popüler ne de merkezi bir yerdir. Üstelik İstanbul Ermeni Patrikhanesi (Türkiye Ermenileri Patrikliği) de bu mahallede bulunmaktadır. Bu bağlamda, konvoyun Patrikhanenin yanından geçmesi Türkiye Ermenilerine “mesaj göndermek” olarak yorumlanabilir, ki bu kınanması gereken bir eylemdir. Nitekim aynı gün (28 Eylül) iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin sözcüsü Ömer Çelik bu konuda isabetli bir açıklama yapmıştır:

“Ermenistan’ın Azerbaycan’a saldırısını şiddetle kınıyoruz. Haksız ve hukuksuz bu eylemin karşısında olmaya devam edeceğiz. Birilerinin sosyal medyada ya da başka mecralarda Türkiye Cumhuriyeti’nin Ermeni vatandaşlarını tehdit ya da taciz etmesine asla müsaade etmeyiz. […] Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları arasında ayrımcılığa izin vermez. Hangi sebeple olursa olsun, vatandaşlarımız arasında ayrımcılık yapmaya çalışanlar ülkemize kötülük etmek isteyenlerdir. Ermenistan’a karşı kararlı duruşumuzu başka alanlara sevk etmek isteyenler provokasyon peşindedir. Türkiye’nin sosyal bünyesine karşı kimse kışkırtıcılık yapamaz. […]”[11]

France 24-The Observers’ın Türk hükümetinin bu önemli resmî açıklamasını atlaması, France 24-The Observers’ın haberi hazırlama motivasyonları hakkında soru işaretleri uyandırmaktadır.

5) France 24-The Observers haberi son olarak İstanbul’daki iki Ermeni kilisesinin tahrip edildiğinden bahsetmektedir. Ancak görünen o ki France 24-The Observers gazetecileri bu iki olayın takibini yapmamışlardır, zira her iki olayın da failleri yakalanıp hapsedilmiştir. Üsküdar’daki Ermeni Kilisesi’ni tahrip eden kişi, “ibadethanelere ve mezarlıklara zarar verme” suçundan 1 yıl 4 ay hapis cezasına çarptırılmıştır. Bakırköy’deki Ermeni Kilisesi’ni tahrip eden kişinin akli dengesinin bozuk olduğu belirtilmektedir ve davasının henüz sonuçlanmadığı görülmektedir. France 24-The Observers tarafından bu tür olguların belirtilmesinin ihmal edilmesi, ortalama bir okuyucunun; insanların Türkiye’nin en büyük kentindeki Ermeni kiliselerine gelişigüzel biçimde yaklaşıp, bu kiliseleri fütursuzca tahrip edebileceklerini varsaymasına yol açacaktır. Ermenistan’ın haber kaynaklarının bile (geleneksel olarak Türkiye karşıtı olmalarına rağmen) bu iki olayla ilgili gelişmeleri haber yapmış olmaları,[12] France 24-The Observers’ın ihmalini daha da dikkat çekici hale getirmektedir. Hatta bir Ermeni medya kuruluşu, Türk yetkililerin bu olaylara ilişkin değerlendirmesini bile paylaşmıştır; “Türkiye istihbarat birimleri aynı dönemde yapılan bu sansasyonel eylemlerin amacının, ‘ülkede büyük bir kaos çıkartmaya çalışan karanlık eller tarafından yönetildiği görüşünde.’.”[13]

France 24-The Observers, okuyucularına doğru haberler sunmak için hikayeleri teyit etmeye ve onlara doğru bağlamı vermeye önem verdiğini iddia etmektedir. Hatta internet sitesinde çürütülmüş hikayelerle ilgili bir bölüm bulunmaktadır.[14] Dahası, France 24 internet sitesinin “Fight the Fake” (“Sahteyle Mücadele Et”) bölümünde, kendisini “[…] gerçeklere dayalı haberler sunmaya adadığını” iddia etmekte ve şunu belirtmektedir: “Tarafsız, gerçeklere dayalı habercilik, her türlü sahte habere (söylenti, propaganda ve tıklama tuzağı) karşı en iyi silahtır.”[15]

BBC, iki olası sahte haber şekli için açıklama sağlamaktadır. Bunlardan bir tanesi France 24-The Observers’ın haberiyle ilgilidir:

“Bazı gerçeklere dayalı olan, ancak tamamen doğru olmayan hikayeler [haberler]. Bunun nedeni, onları yazan kişilerin -örneğin gazetecilerin veya blog yazarlarının- hikâyeyi yayınlamadan önce tüm olguları kontrol etmemeleri veya olguların bazılarını abartmalarıdır.”[16]

İncelememize konu olan vakada, France 24-The Observers ya özensiz gazetecilik yoluyla ya da kötü niyetle; önemli gerçekleri atlayan, uygun bağlamı sunmayan ve abartılar kullanan, özetle okuyucularını yanıltan bir “haber” hazırlamıştır. Diğer bir deyişle, France 24-The Observers’ın bu haberi sahte haber niteliği taşımaktadır. France 24'un “sahteyle mücadele etmekle” övündüğü düşünüldüğünde, bu durum daha da rahatsız edici hale gelmektedir. Sahte haberler, ciddi siyasi ve sosyal sonuçları olan küresel bir sorun haline gelmektedir. Sahte haberlerin sürekli yayılması; insanların toplum kurumlarına, genel olarak siyasete ve gazeteciliğe olan güvenini aşındırmaktadır, ki bu son derece tehlikelidir çünkü böylesi bir güvensizlik ve nihai paranoya radikalleşmenin yolunu açacaktır. Bu bağlamda sahte haberlerle mücadele ettiğini iddia eden bir haber kuruluşunun sahte haber yapması şu anda dünyanın ihtiyacı olan en son şeydir.

*Kapak fotoğrafı: Şişli/İstanbul’da bulunan Halaskargazi Caddesinden geçen konvoy - Kaynak: Halit Kalelioğlu, kişisel Twitter hesabı, 5 Ekim 2020, erişim tarihi: 9 Kasım 2020, https://twitter.com/HalitKalelioglu/status/1313188249041592320

**Bu makale, AVİM tarafından 20 Ekim 2020’de İngilizce olarak yayınlanan bir makalenin çevirisidir. Makalenin çevirisine AVİM Misafir Araştırmacısı Şevval Beste Gökçelik tarafından yapılmıştır.

Ermeni göstericiler, Dağlık Karabağ sorunu sebebiyle Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki çatışmalarla ilgili görüşlerine dikkat çekmek için bir Belçika otobanını kapatıyor - Kaynak: The Brussels Times

Ermeni gruplar Dağlık Karabağ sorunu sebebiyle Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki çatışmalarla ilgili görüşlerine dikkat çekmek için Brüksel’de bir gösteri düzenliyor - Kaynak: ArmenPress