1948 tarihli Birleşmiş Milletler Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi’nde öngörülen yetkili bir uluslararası mahkeme tarafından, günümüzde değin üç soykırım kararı verilmiştir. Bunlardan birisi Bosna Savaşı’nda Srebrenitsa Soykırımı, diğeri Kızıl Kmerler tarafından gerçekleştirilen Kamboçya Soykırımı ve son olarak Ruanda Soykırımı’dır.[1] 

1994 yılında yaşanan tarihin en büyük trajedilerinden biri olan Ruanda Soykırımı’nda, 100 gün içerisinde 800 binden fazla Tutsi ve ılımlı Hutu, aşırı uç Hutular tarafından soykırıma uğramıştır. Bu insanlık suçunun sorumlularının ortaya çıkarılmasına dair tartışmalar hala güncelliğini korumaktadır.

Ruanda’da Tutsiler ve Hutiler arasında öfke ve şiddetin tırmanmasında, batılı devletler tarafından sömürgeleştirme stratejisi olarak yerel güç dengelerinin değiştirilmesinin ve toplumda bölünmeler yaratılmasının etkili olduğu bilinmektedir. Ruanda Devlet Başkanı Paul Kagame “Avrupa'nın Ruanda üzerindeki kontrolünün en yıkıcı mirası, sosyal ayrımların sözde 'ırklara' dönüştürülmesiydi.  Sınıflandırıldık ve parçalara ayrıldık”[2] diye ifade etmektedir. Ruanda’da sömürge dönemi öncesinde hayvancılık ile uğraşan Tutsiler ve tarım ile uğraşan Hutiler olmak üzere, bölge halkının geçim kaynaklarını ifade eden isimler, Belçika yönetiminde etnik sınıflandırmaya dönüşmüştür ve kimlik kartlarında farklı etnik gruplar olarak yazılmıştır.[3] Avrupalı antropologlar Tutsileri daha dar burunlu, daha uzun boylu “beyazlara daha yakın” olarak tanımlamışlardır ve sömürge yönetimi ayrımcılık yaparak, hükümette ve idaredeki pozisyonlara, Ruanda’da sayıca daha az olan Tutsileri getirmişlerdir.

1950'lerin sonlarında Afrika devletleri bağımsızlıklarını elde ederken ise, Belçika çoğunluk olan Hutulara dayalı yeni bir devletin yaratılmasına katkıda bulunmuştur. Bu arada, kıta üzerinde etkisini korumaya çalışan Fransa, Doğu Afrika’nın Frankofon bölgesinde bulunan, Fransızca konuşan ülkelerden biri olan Ruanda’yı “İngilizce konuşan komşu ülkelere karşı önemli bir kültürel nüfuz aracı” olarak görmüştür.[4] Bu doğrultuda, Fransız askeri güçlerinin ülkeye yerleştirilmesi ve ticaret anlaşmaları karşılığında Ruanda’daki yönetime mali ve askeri yardım sağlanmıştır.

Soykırımdan önce ve soykırım sırasında Fransa’nın Ruanda hükümetiyle yakın ilişkileri olması sebebiyle Fransa’nın soykırımdaki sorumluluğu ve Fransız yetkililerinin Hutu milis faillerine yardımının söz konusu olup olmadığı tartışma konusu olmuştur. 2008 yılında bağımsız bir Ruanda komisyonu soykırıma ilişkin yürütülen soruşturmalarla ilgili çalışmalarını yayınlamış ve Dominique de Villepin ve François Mitterrand dahil olmak üzere bazı Fransız yetkililerinin soykırımda suç ortağı olduklarını iddia etmişti.[5] Bu dönemde İngiliz basını Ruanda’nın Fransız etki alanından Anglofon bloğuna doğru hareket etmekte olduğunu ve bu sebeple Ruanda hükümetinin Fransa’nın soykırımdaki rolü hakkında acı verici soruları sormaktan çekinmediğini yazmıştı.[6]

2017 yılında ise Ruanda hükümeti, Washington merkezli bir hukuk firması Levy Firestone Muse’u soykırımda Fransız hükümetinin rolünü araştırmak için görevlendirmiştir. Bu görevlendirme ile ilgili, Ruanda yönetimi, Fransa ya da Ruanda merkezli bir hukuk firması yerine başka bir ülkeden firmanın araştırma yapmasının, gerçeklerin daha iyi anlaşılmasını sağlamaya yardımcı olacağına inandıklarını belirtmiştir.[7] Bununla üzerine, 2019 yılında da Fransız Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un talimatıyla Fransız tarihçi Vincent Duclert’in himayesinde araştırmacı ve tarihçilerden oluşan bir komisyon Ruanda soykırımının araştırılması için yetkilendirilmiştir. Bu iki ayrı komisyonun konu ile ilgili araştırma raporları 2021’de birkaç hafta arayla yayınlanmıştır.[8]

Nisan 2021’de yayınlanan “Öngörülebilir Bir Soykırım: Ruanda'da Tutsilere Karşı Soykırımla Bağlantılı Olarak Fransız Hükümetinin Rolü” başlıklı Muse Raporu’nun vardığı sonuçların aşağıdakiler dahil olmak üzere çeşitli açılardan Fransa’nın Duclert Komisyonu Raporu ile farklılaştığı belirtilmektedir:

“Sorumluluk: Duclert Komisyonu ve Fransız hükümeti sorumluluk konusunda henüz bir sonuca varmamıştır. Komisyon, “ezici sorumluluk”tan bahsederken ve bunları “siyasi”, “kurumsal”, “entelektüel”, “etik”, “bilişsel” ve “ahlaki” sorumluluk gibi soyut değerlendirmelerle incelemektedir. Duclert Raporu, Fransız Hükümeti'nin öngörülebilir bir soykırımın gerçekleşmesinde önemli bir sorumluluk taşıdığını beyan etmemektedir.

Körlük: Duclert Komisyonunun vardığı sonuç, Fransız hükümetinin yaklaşan soykırıma “kör” olduğunu göstermektedir.  Muse raporunda ise bunun aksine soykırımın öngörülebilir olduğu sonucuna varılmaktadır.  Muse raporuna göre, Fransız hükümeti, öngörülebilir soykırım konusunda ne kör ne de bilinçsizdi. Gerçekleştirilen sivil katliamlar hakkındaki bilgiler ve Ruanda’dan gelen veriler ile Fransız hükümeti bir soykırımın yaklaştığını görebiliyordu.

Örtbas: Duclert Komisyonu’nun vardığı sonuç, esas olarak, soykırımdan sonraki çeyrek yüzyıla değinmemektedir. Muse raporu ise, aksine, Fransız hükümeti tarafından 1994'ten beri gerçekleştirilen örtbas etme, engelleme ve yanlış anlatıları detaylandırmakta ve incelenmektedir.”[9]

Muse Raporu, Fransa’nın etkisini yayma ve koruma niyeti ile soykırım niyetleri netleştiğinde bile Ruandalı müttefiklerine verdiği destekte tereddüt etmediğini ve Birleşmiş Milletlerin çabalarını engellediğini ortaya koymaktadır.[10] Rapor ayrıca Ruanda Vatansever Cephesi, Kigali'nin kontrolünü ele geçirdiğinde ve Ruanda'nın kontrolünü soykırımcı yönetimin elinden almaya hazır olduğunda, Fransa’nın aceleyle müdahale ettiğini ve Turkuaz Operasyonu ile sözde  “Güvenli İnsani Bölge” olarak adlandırılan bir bölge yaratarak aşırılık yanlısı Hutuların Zaire'ye geçişine yol açtığını belirtmektedir.[11]

Ruanda ile ilişkilerinde "yeni bir sayfa açmak" için 27 Mayıs’ta Ruanda’ya giden Macron, Fransa’nın Ruanda Soykırımı'ndaki rolüne ilişkin sorumluluğunu kabul ettiklerini, Fransa’nın hatalı olduğunu ancak suç ortağı olmadığını ifade etmiştir. “Soykırım başladığında, uluslararası toplumun tepki vermesi yaklaşık üç ay, bitmez tükenmez üç ay aldı ve biz, hepimiz yüz binlerce kurbanı terk ettik.” diyerek 800.000 kurbanın yüzüstü bırakıldığını söylemiştir.[12] Soykırımdan kurtulanlar, Macron'un resmi olarak kendilerinden özür dilediğini duymak istediklerini ve bu nedenle hayal kırıklığına uğradıklarını ifade etmektedirler.[13] Ruanda hükümeti ise Duclert Raporu’nda ortaya konulanların yeterli olmadığını, yine de bu raporun "Fransa'nın rolüne ilişkin ortak bir anlayışa doğru önemli bir adım olduğunu” belirtmiştir. [14]

Fransa, Ruanda'daki soykırımla bağlantılı olarak rolünü ve doğrudan sorumluluğunu dolaylı bir biçimde itiraf etme yoluna gitmiştir. Ruanda soykırımındaki sorumluluğun, Setif ve Guelma katliamları dahil olmak üzere, Cezayir’de ve Orta Afrika’da Fransa tarafından uygulanan şiddetin de kapsamlı olarak ortaya konulması ve itiraf edilmesi yolunda bir adım oluşturması beklenmektedir.