2013 yılında Çin Devlet Başkanı Xi Jinping tarafından başlatılan Kuşak ve Yol Girişimi (KYG) altyapı yatırımları, ulaşım koridorları, fiber optik kablo bağlantıları, ekonomik geçitler, boru hatları ve liman projelerini kapsayan, Çin’in ulusal ve bölgesel ekonomik ve güvenlik hedeflerine çözüm sunan kapsamlı bir girişim olarak hayata geçirilmiştir. Çin’in marka girişimi olan KYG’nin ilanı için Kazakistan’ın seçilmesi, Orta Asya’nın KYG ve Çin için ekonomik ve stratejik önemini yansıtmaktadır.

KYG, zaman içinde gelişerek Çin’in bölgesel hedefleri ve KYG üyesi ülkelerin uzun vadeli ekonomik planları ile uyumlu hale getirilmiştir. Bu süreçte, 2015'te Dijital İpek Yolu, 2017'de Arktik İpek Yolu gibi yeni bileşenler girişime eklenmiştir. KYG’nin ilanından önce ABD, Japonya, Dünya Bankası gibi aktörlerin çeşitli altyapı girişimleri ilan edilmiş olsa da söz konusu girişimler KYG kadar kapsamlı ve bütüncül projeler olmamıştır.[1]  

Çin’in liderlik ettiği ve 115’ten fazla ülkenin yer aldığı KYG, Çin’e uluslararası prestij kazandırırken; girişimin küresel çapta yarattığı ekonomik ve siyasi etkiler, diğer ülkeleri de altyapı yatırımları alanında rekabetçi stratejiler geliştirmeye yönlendirmiştir. Japonya, “Denizaşırı Altyapı Sistemlerinin Geliştirilmesine Yönelik Politika Programı” kapsamında, kalkınma yardımı kuruluşu JICA, Japonya Uluslararası İşbirliği Bankası (JBIC), Nippon İhracat ve Yatırım Sigortası ve devlete ait altyapı yatırım fonlarını bir araya getirirken;   Avrupa Birliği Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, ulusal kalkınma bankalarını içerecek ve altyapı yatırımlarını jeostratejik hedefleriyle uyumlu hale getirecek şekilde kalkınma finansman mimarisini yeniden yapılandırmıştır.[2] Geleneksel olarak devlete ait kalkınma bankacılığına mesafeli yaklaşan ABD ise 2018 yılında Better Utilization of Investments Leading to Development (BUILD) Yasası kapsamında ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı’na (USAID)  bağlı Denizaşırı Özel Yatırım Şirketi (OPIC) ve Kalkınma Kredi Otoritesi (DCA) kurumlarını Uluslararası Kalkınma Finansman Şirketi (DFC) olarak birleştirerek yeni düzenlemeler getirmiştir. DFC'nin amacı, özel sermayeyi harekete geçirerek, gelişmekte olan ülkelerin altyapı projelerine karma finansman modeliyle destek vermektir.[3] Geçen hafta Trump yönetiminin USAID’i lağvederek, politika öncelikleriyle uyumlu olarak, kurumun bazı işlevlerini Dışişleri Bakanlığı’nın yürüteceğini açıklaması[4] da bu stratejinin bir parçası olarak düşünülebilir.

Yeşil Rekabet

ABD ve Çin arasındaki rekabet, yeşil sanayi politikaları üzerinden de bir yön kazanmıştır. Gelişmekte olan ülkelere yönelik “yeşil yatırımın” küresel tedarik zincirlerinde avantaj sağlama aracı olarak kullanıldığı görülmektedir.

KYG projeleri kömür santralleri gibi çevresel sürdürülebilirliği zayıf yatırımlar içermesi nedeniyle eleştirilmiştir. Küresel politikaların yeşil dönüşüme teşvik edici araçlar geliştirmesinin de etkisiyle Çin; Paris İklim Anlaşması, AB Yeşil Mutabakatı gibi küresel iklim hedefleri ile uyumlu ulusal politikalar geliştirmiş ve kısa sürede güneş paneli, elektrikli araçlar gibi sektörlerde öncü konuma yükselmiştir. Bu doğrultuda 2019 yılında Xi “Yeşil KYG”yi ilan etmiş ve altyapı yatırımlarında “dönüştürücü” bir rol oynamayı hedeflemiştir.[5] “Yeşil KYG”; yeşil altyapı, yeşil yatırım ve yeşil finansman içermektedir.[6] 2021 yılında Xi, denizaşırı ülkelerde kömür santrali inşa etmeme sözü vermiş, yeşil ve düşük karbonlu yatırımlar yapılacağını belirtmiştir[7] Çin, yenilenebilir enerji kapasitesini artırarak doğrudan yatırımlarla gelişmekte olan ülkelerde etkinliğini artırırken, ABD ise hidrojen, nükleer ve jeotermal enerjiye odaklanan yatırımlarla rekabet etme girişimleri içindedir. 

Eylül 2024’te Foreign Affairs'te Eski Başkan Joe Biden'ın Ulusal Ekonomi Konseyi direktörü Brian Deese’in "Temiz Enerji Marshall Planı" çağrısı yapan bir makalesi yayınlanmıştı.[8] Deese, temiz enerji projeleri için borç ve sermaye ihraç etme yetkisine sahip bir Temiz Enerji Finans Otoritesi oluşturmasını ve Kongre engellerine takılmadan finansman sağlamak için Hazine Bakanlığı’nın Döviz İstikrar Fonu'nu kullanmayı önermişti. Çin’in ise 2030 yılına kadar küresel yenilenebilir enerji kapasitesinin %60’ını oluşturması bekleniyor, ABD’nin daha fazla geri kalmamak için acilen daha güçlü bir finansal ve kurumsal yapı oluşturmasını ihtiyacı bundan ötürüdür[9] Gelişmekte olan ülkeler açısından ise bu rekabet, yenilenebilir enerji yatırımlarından daha fazla pay alma ve ekonomik kalkınmalarını hızlandırma fırsatı anlamına gelmektedir.

Dijital Rekabet

Çin'in dijital alandaki stratejik hamleleri, 2015’te başlattığı Dijital İpek Yolu girişimiyle desteklenmektedir. Dijital İpek Yolu, Çin’in küresel dijital bağlantı kurma hedefiyle dış politikasını yerel teknolojik ilerlemeyle bütünleştirirken, özellikle gelişmekte olan ülkelerde 5G ağları, fiber optik kablolar ve veri merkezlerine yatırımları teşvik etmektedir. ABD ve müttefikleri, “riskten arındırma” adı altında ulusal güvenlik gerekçesiyle Çinli teknoloji şirketlerinin bu ağlara katılımını kısıtlamaktadır.

Çin merkezli DeepSeek’in yapay zeka girişimi geçtiğimiz haftalarda büyük bir çıkış yaparak bazı uygulama mağazalarında ChatGPT’yi geride bırakmıştır. ABD borsalarında Nvidia, Microsoft, Google ve Meta bu nedenle milyarlarca dolar değer kaybetmiştir. Trump’ın 500 milyar dolarlık Stargate yapay zeka projesini açıklamasının hemen ardından bu gelişmenin yaşanması özellikle dikkat çekmiştir. Bazı yorumcular yapay zeka yarışı Soğuk Savaş’taki uzay yarışına benzetmektedir. Avusturya, Güney Kore gibi ülkeler kamu kurumlarında, veri güvenliği sebebiyle DeepSeek’in kullanımını yasaklamıştır Bu durum Çin’in dijital rekabetteki konumunu zedelemektedir.[10]

Orta Asya ülkelerinde Dijital İpek Yolu kapsamında Huawei ve CITC gibi Çinli şirketlerin önemli yatırımları bulunmaktadır. Kazakistan, Orta Asya’da yabancı ve yerel hükümetlerin desteğiyle dijital altyapısını en istikrarlı şekilde geliştiren ülkelerden biri olarak öne çıkarken, “Akıllı Şehirler” gibi teknolojik yatırımlara da öncelik vermektedir. Orta Asya’nın önemli bir diğer ülkesi olan Özbekistan’da ise Huawei ulusal telekomünikasyon altyapısının modernizasyonuna öncülük etmiştir.

Orta Asya Ülkelerinin Girişimleri

Dijital ekonomi, finans, yeşil teknoloji ve yapay zeka gibi alanlar küresel rekabetin parçası olarak iç içe geçerken, gelişmekte olan ülkelerde potansiyel yatırımların yüksek vasıflı iş gücü yaratma ve üretkenlik artışı sağlama potansiyeli taşıması dikkat çekmektedir. KYG’nin ana güzergahlarından olan Orta Asya ülkeleri de bu alanlarda öne çıkma çabasındadır.

2022'den itibaren en üst düzeyde gerçekleştirilen C5+1 zirveleri ile Batı ülkeleri ve Çin bölgeyle bütüncül bir formatta ilişkilerini geliştirmektedir. Bu format, ABD'nin Orta Asya devletleriyle ortak projeler geliştirmesine olanak sağlarken, kritik mineraller konusunda 2023'te başlatılan diyalog da bölgenin jeoekonomik önemini artırmaktadır. ABD'nin stratejik açıdan kritik gördüğü lityum, kobalt ve nikel gibi mineraller açısından kaynak zengini Orta Asya, Washington açısından giderek daha fazla önem kazanmaktadır. [11] Orta Asya, enerji ve kritik mineraller konusunda rekabetin merkezinde yer almaktadır. Nitekim Nijer'de uranyum arzında karşılaştığı zorlukları telafi etmeye çalışan Fransa, C5+1 zirveleri ile de uranyum üretiminde lider ülkelerden biri olan Kazakistan ile olan iş birliğini derinleştirme yoluna gitmektedir.

Orta Asya, enerji ve mineral kaynakları ihracatının yanı sıra dijital ekonomi, yeşil teknoloji ve yapay zeka gibi alanlarda da rekabete dahil olmaktadır. Yenilenemeyen enerjiler bakımından zengin bir bölge olan Orta Asya, son dönemde yeşil yatırımlar ve yeşil politikalar ile öne çıkmaktadır. Özellikle Özbekistan ve Kazakistan, 2018 ve 2019 yıllarında ulusal mevzuatlarında yeşil yatırımlar ile ilgili düzenlemeler gerçekleştirmiştir. Böylece iki ülke Çin’in “Yeşil KYG” yatırımları açısından öne çıkmaktadır.[12] Çin’in, 2022 yılında Özbekistan ile imzaladığı “stratejik ortaklık” belgesinde yeşil enerji öncelikli bir alan olarak vurgulanmış ve bir yıl sonra iki ülke arasında enerji iş birliği anlaşması imzalanmıştır.[13] Başlangıçta bölgede hidroelektrik santralleri gibi yatırımlar yapan Çin, bu dönemden itibaren rüzgar ve güneş santrali yatırımları gerçekleştirmiştir. 2018-2022 yılları arasında Çinli şirketler, Kazakistan’da Zhanatas Rüzgar Enerji Santrali başta olmak üzere beş rüzgar enerjisi projesi ve üç güneş enerjisi projesinin geliştirilmesine katkıda sunmuştur. Özbekistan’da Çin’in ise güneş enerjisi yatırımları öne çıkmaktadır.[14]

Ocak 2025’te Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev ve Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev, Abu Dabi Sürdürülebilirlik Haftası’na katılarak bölgedeki sürdürülebilirlik çabalarına verdikleri desteği vurgulamıştır. Tokayev, Kazakistan’ın kritik hammaddeler konusunda dünya pazarlarına çeşitlendirilmiş bir tedarik sunma hedefini açıklamıştır. Kazakistan, EBRD destekli Sarytogan Graphite Limited gibi projelerle grafit madenciliğini geliştirirken, sektörün kapasitesini artırmayı hedeflemektedir. [15] Tokayev, ayrıca uluslararası ortakların yeşil enerji projelerine yatırım yapmasının kaçınılmaz bir gereklilik olduğunu vurgulamıştır.

Bakü’de düzenlenen COP29 zirvesinde Kazakistan yetkilileri ve BAE merkezli bir yeşil enerji şirketi 1 GW’lık bir rüzgar santrali kurmak için 1,4 milyar dolarlık bir anlaşma imzalayarak bölgenin yenilenebilir enerji kapasitesini artırmaya yönelik somut adımlar atmıştır.

Taşkent ise güneş, rüzgar ve hidro enerji projelerine destek almak ve yeşil hidrojen üretimini geliştirmeyi hedeflemektedir. [16] Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev 2025 yılını “Çevre Koruma ve Yeşil Ekonomi Yılı” ilan ederek, karbon kredi ticareti yoluyla 10 milyon dolar elde etme hedefini de ortaya koymuştur.[17] Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Özbekistan’da yeşil hidrojen kullanımını destekleyerek gübre üretiminde karbonsuzlaşmayı teşvik edecek Orta Asya’nın ilk yeşil hidrojen tesisinin kurulmasına öncülük etmiştir. [18]

Yapay zeka konusunda Kazakistan, insan sermayesini güçlendirmek ve yapay zeka teknolojilerinde rekabetçi bir konum elde etmek amacıyla yeni politikalar geliştirmektedir. Tokayev, Abu Dabi’de yaptığı konuşmada, Al-Sana adlı yapay zeka programını ve bu alanda uzman yetiştirmeye yönelik başlattıkları politikayı duyurmuştur. Orta Asya ülkeleri, yeşil dönüşüm ve dijitalleşme hamlelerinin yanı sıra yapay zeka teknolojilerine yatırım yaparak küresel rekabette daha güçlü bir konum elde etmeyi hedeflemektedirler[19]

Küresel altyapı rekabeti, Orta Asya için önemli fırsatlar sunmakla birlikte, bu fırsatların bölgenin sanayi ve üretim kapasitesini güçlendirememesi durumunda, bölgenin yalnızca hammadde tedarikçisi olarak kalma riski devam etmektedir. Bu bağlamda, dış aktörlerin finansal ve endüstriyel destek sağlama kapasitesi büyük önem taşımaktadır. B3W (Build Back Better World) ve PGII (Partnership for Global Infrastructure and Investment) girişimlerinde taahhütlerin tam anlamıyla hayata geçirilemediği göz önüne alındığında, Orta Asya’nın küresel tedarik zincirlerinde daha üst basamaklara çıkması ve nihai ürünler üreten bir ekonomik yapıya evrilmesi bu desteklerin etkinliğine bağlı olacaktır.

*Resim: Shutterstock