Bangladeş’in “Demir Leydisi” olarak bilinen ve ülkede en uzun süre devlet başkanlığı görevini yürüten Şeyh Hasina, 2024 Ağustos tarihinde görevinden istifa ederek Hindistan’a kaçmıştır. Bangladeş’in 1971 yılında Pakistan’a karşı yürüttüğü bağımsızlık savaşının lideri Mucubir Rahman’ın kızı olan Şeyh Hasina’nın baskıcı bir rejime yönelmesi, yüksek enflasyon ve dış borç, yolsuzluk ve usulsüz seçim iddiaları, Bangladeş halkında ciddi rahatsızlıklara neden olmuştur. Kamu sektöründe görev alanlar için uygulanan ve 2018 yılında kaldırılmış olan, 1971 yılında Pakistan’a karşı savaşan ailelere kamu görevlerine atanmada yaklaşık üçte birlik ayrıcalık tanıyan kota sistemi, Temmuz 2024’de Bangladeş mahkemesi kararıyla yeniden yürürlüğe konulmuştur.[1] Bu durum, kötü ekonomik koşullarla karşı karşıya olan halkta yoğun bir öfkeye yol açmış ve Temmuz 2024’de öğrenciler liderliğinde protestolar başlamıştır. BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri 12 Şubat tarihinde, BM raporuna dayanarak yaptığı açıklamada, olaylar sırasında “ciddi ve sistematik insan hakları ihlalleri”nin gerçekleştiğini belirtmiştir.[2] Olaylar, Hasina’nın ülkeyi terk etmesiyle neticelenmiş ve ülkede Muhammed Yunus liderliğinde geçici hükümet kurulmuştur. Söz konusu yeni durum, Güney Asya’da yeni bir jeopolitik dönüşümü de beraberinde getirmiştir.

Hindistan; Bangladeş’in Pakistan’a karşı yürüttüğü bağımsızlık süreci sırasında, Bangladeş’e önemli ölçüde destek vermiş ve 1971 yılından itibaren ülkenin önemli bir müttefiki olmuştur. Hasina döneminde de Hindistan ile ilişkiler güçlü biçimde devam etmiş ve yönetim, Hindistan’ın ülkede etki göstermesinin en önemli aracı olarak görülmüştür.[3] Hasina’nın, Hindistan’a kaçmasının ardından Bangladeş yönetimi; Hindistan’dan, Hasina’nın ülkeye iadesini talep etmiştir. Ancak Hindistan bu talebe uymamaktadır. Bangladeş’te, Hasina yönetiminin destekçisi olarak görülen Hindistan’a karşı pek çok gösteri düzenlenmiştir. Hindistan’ın Bangladeş’teki Hinduların haklarının ve onların karşı saldırılardan korunması için daha fazla adım atılmasını istemesi, Hindistan’ın Batı Bengal sınırını tel örgüyle çevirmesi, Hasina’nın Hindistan’da yaptığı açıklamalarla Muhammed Yunus yönetimini eleştiren söylemlerde bulunması iki ülke arasında siyasi gerginliklere yol açmıştır.[4] Hindistan’da Bangladeş diplomatik misyonlarına saldırılar düzenlenmiştir.[5] Tüm bu gelişmeler, siyasi ve diplomatik açıdan karmaşık hale gelen Bangladeş-Hindistan ilişkilerini gösterirken aynı zamanda iki toplum arasındaki yaşanan gerginliklerin boyutunu da göstermektedir. Yaşanan ilişkilerin bir nedeninin de Modi’nin Hindu millliyetçisi politikaları olduğu ileri sürülmektedir.[6] Ayrıca, Hindistan’ın Hasina’nın ülkeye iadesi talebine uymaması, Hindistan’ın Mucib ailesiyle olan ilişkilerini Bangladeş devleti ile olan ilişkilerinden daha fazla önemsediği şeklinde yorumlanmaktadır.[7] Öte yandan Dakka yönetimi, ülkede tarih yazımını yeniden şekillendiren önemli adımlar atmaktadır. Tarih kitaplarında; Bangladeş’in Pakistan’a karşı yürüttüğü 1971 Savaşı sırasında Hindistan’ın rolü azaltılmakta, Şeyh Hasina’nın babası ve ülkenin kurucu başkanı olan Mucibur Rahman ile Şeyh Hasina’nın önemini azaltan değişiklikler yapmaktadır.[8] Bu durum Bangladeş siyasetinde Hindistan etkisinin azaltılmak istendiğini göstermektedir.

Hindistan ile ilişkileri zayıflayan Bangladeş, Çin ile ilişkilerini geliştirmek istemektedir. Ocak 2025 tarihinde Pekin’i ziyaret eden Bangladeş Dışişleri Danışmanı Hüseyin, Pekin yönetimi ile kredi geri ödemelerinde iyileştirme gibi ticari konuları ve tıbbi tedavi alanında Çin’den destek talebini görüşmüştür.[9] Sağlık konusundaki görüşme Hindistan-Bangladeş-Çin ilişkilerindeki değişiklikler açısından önemli bir örnektir. Bangladeş vatandaşları tıbbi tedavi için Hindistan hastanelerine gitmekteydi. Ancak son dönemde bozulan ilişkiler nedeniyle, Bangladeşliler Hindistan’dan tedavi alamamaktadır.[10] Bangladeş’in talebine olumlu yanıt veren Çin ise, ülkede sağlık hizmetine destek olmak için çeşitli hastaneler kurmaktadır. Ancak, belirtmek gerekir ki, Çin ve Bangladeş ilişkileri, Hasina yönetimi sırasında da yakınlaşmaktaydı. Bangladeş, Kuşak ve Yol Girişimi’ne dahil olan ülkelerden biridir. 2006 yılından itibaren ise pek çok Küresel Güney ülkesinde olduğu gibi Çin, Bangladeş’in de en önemli ticari ortağı olmuştur. Özellikle savunma alanında iki ülkenin güçlü bir iş birliği bulunmaktadır. Çin, Bangladeş’in savunma anlaşması yaptığı tek ülkedir ve ordu envanterinin önemli oranını Çin silahları oluşturmaktadır.[11] Hasina’nın görevinden istifa etmesinden kısa bir süre önce Bangladeş ve Çin arasındaki ilişkiler “stratejik ortaklık” seviyesine yükseltilmiş ve iki ülke arasında 21 anlaşma imzalanmıştır.[12]

Çin ve Bangladeş arasındaki yakın ilişkiler, geçici hükümet Yunus yönetiminde de devam ettirilmektedir. Son olarak Şubat 2025’te, Bangladeş’in farklı siyasi gruplarından ve gazeteci, sivil toplum liderleri, öğrenciler gibi ülkenin farklı kesimlerinden oluşan 22 kişilik heyet Çin’i ziyaret etmiştir.[13] Çin, Bangladeş’te değişen dinamiklere kolayca uyum sağlamış ve değişen aktörlerle iyi ilişkiler kurabilmiştir. Bunun temel sebebi Çin’in, Hasina döneminde dahi, Bangladeş Milliyetçi Birliği partisi dahil olmak üzere farklı siyasi partilerle ilişki kurması olmuştur. Ancak Hindistan’ın yaklaşımı incelendiğinde Bangladeş Milliyetçi Partisi’nin Pakistan ve İslamcı gruplarla olan ilişkileri nedeniyle sorun yarattığı ve Hindistan’ın ilişkileri Avami Birliği partisi ve Hasina yönetimi aracılığıyla kurduğu görülmektedir.[14] Bu durum, Çin’e Bangladeş ile ilişkiler konusunda avantaj sağlamaktadır. Pekin’i ziyaret eden heyette, belirtildiği üzere öğrenci liderleri de bulunmaktadır. Temmuz-Ağustos 2024 tarihlerindeki protestolara öncülük eden öğrenciler, geçtiğimiz şubat ayında yeni bir siyasi parti kurmuştur.[15] Bu bağlamda Çin’in, Bangladeş’teki yeni aktörlerle de ilişki yürütme şansı olduğu görülmektedir.

Bangladeş siyasetinde önemli bir diğer değişiklik ise, Pakistan ile olan ilişkilerde gerçekleşmektedir. Aralık 2024 tarihinde, 1971 yılından beri ilk kez iki ülke arasında doğrudan ticaret gerçekleşmiştir.[16] 13 Ocak tarihinde iki ülke arasında ticareti kolaylaştırmak amacıyla “ortak iş konseyi” kurulması için mutabakat zaptı imzalanmış, ayrıca eğitim, kültür ve savunma alanında iş birliği geliştirilmiştir. Bangladeş’in, Pakistan’ın Çin ile beraber geliştirdiği JF-17 Thunder savaş uçaklarıyla ilgilendiği ifade edilmektedir.[17] Bangladeş donanması, Pakistan’ın çok uluslu deniz tatbikatı olan “AMAN-2025”e katılmış ve üst düzey askeri heyetler karşılıklı ziyaretler gerçekleştirmiştir. Pakistan heyetinin Siliguru Koridoru’na gerçekleştirdiği ziyaretin ardından Hindistan, Batı Bengal sınırını çit ile çevirmiştir. Bu durumun, Hindistan’ın, Pakistan-Bangladeş yakınlaşmasından duyduğu tehdit algısını gösterdiğini söylemek mümkündür.[18] Çin’in, Pakistan ile “her hava koşulunda ortaklık” olarak tanımladığı yakın ilişkileri, Bangladeş-Pakistan ilişkileri için kolaylaştırıcı bir diğer unsur olmaktadır.

Türkiye, son dönemde Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın; Endonezya, Malezya ve Pakistan’a gerçekleştirdiği ziyaretler sırasında söz konusu ülkelerle savunma anlaşmaları başta olmak üzere çeşitli anlaşmalar imzalamıştır. Bangladeş’in Pakistan’la yeni silah anlaşmaları için görüştüğü göz önüne alındığında, Türkiye’nin Bangladeş ile geliştireceği yeni savunma iş birlikleri her iki ülkeye de katkı sunacaktır. Silahlarının önemli ölçüde Çin silahı olduğu düşünüldüğünde, Bangladeş, daha fazla Türk silahları ile envanterini çeşitlendirirken dış politika araçlarını da çeşitlendirebilir. Türkiye Bangladeş ilişkileri ilave bir ivme kazanabilir.

Sonuç olarak, Ağustos 2024’te Bangladeş’te kurulan geçici hükümet yönetimi ile birlikte Hindistan ile zayıflayan ilişkiler, Bangladeş için ulusal tarihin yeniden yazımı gibi iç politikada büyük dönüşümlere yol açarken yeni dış politika araçları geliştirmeyi de beraberinde getirmiştir. Belirtilen ilişkiler, bölgesel dinamikleri ve stratejileri yeniden şekillendirmiştir. Pakistan ile 50 yılı aşkın süre sonra ilk kez kurulan ilişkiler ve Çin ile yeni alanlarla güçlendirilen ilişkiler; söz konusu ülkeler için ticari ve stratejik yeni fırsatlar sunarken aynı zamanda Hindistan-Pakistan rekabeti gibi bölgedeki rekabetleri hızlandırma riski de taşımaktadır.