Ermenistan’ın jeopolitik olarak son dönemde Rusya’nın etki alanından çıkmaya çalışarak Batı’ya yöneldiği malumdur. Bu yönelimin görünümlerinden biri de enerji sektöründeki müzakere ve anlaşmalardır. Ermenistan’ın enerji ihtiyacının değişen oranlarla yüzde 30 ila 40 arası bir bölümü Sovyet döneminden kalma Metsamor Nükleer Santrali tarafından karşılanmaktadır. Ermenistan, Rusya’nın Rosatom şirketi ile Metsamor’un modernize edilerek 2036 yılına kadar faaliyetinin uzatılması için bir anlaşma imzalamıştır. Dolayısıyla Erivan, gelecekteki enerji ihtiyacını karşılamak üzere 2036 yılına kadar yeni bir santral inşa etmek istemektedir ve buna yönelik olarak Rusya Federasyonu, Fransa, ABD ve Güney Kore ile görüşmelerde ve müzakerelerde bulunmaktadır. Ermenistan’ın nükleer enerji meselesinde güncel gelişmeleri değerlendirmeden önce tarihsel arkaplanına kısaca bakmakta yarar vardır.

Ermenistan’ın Yarım Asırlık Nükleer Geçmişi: Metsamor Nükleer Santrali

İki üniteden oluşan Metsamor Nükleer Santrali’nin inşası 1973 yılında başlamış ve ilk ünitesi 1976’da işletime açılırken ikinci ünitesi de 1979 yılında işletime açılmıştır. Metsamor, günümüzde artık kullanılmayan birinci nesil Rus teknolojisine sahip olmasının yanısıra reaktörün soğutulması için kullanılan suyun yetersizliği ve fay hattına yakınlığı da tehlike arz ederken bölgenin ekolojik dengesine zarar vermektedir. Nükleer yakıtı muhafaza edecek bir koruma havzası bulunmaması dolayısıyla teknik donanım bakımından yetersiz olan santral, aynı zamanda Atom Enerji Ajansı’na göre mimari açıdan da hatalıdır. 1988 yılında meydana gelen Spitak depreminin ardından santralin reaktörü büyük çaplı bir hasara uğramış ve 1989 yılında da sismik güvenlik açığı nedeniyle kapatılmasına rağmen 1995’te yeniden faaliyete başlamıştır. Tüm bu risklere karşın faaliyete devam eden santralin 2016’da kapatılacağını duyuran Ermenistan, 2014’te Rusya ile gerçekleştirdiği anlaşma çerçevesinde reaktörün faaliyetinin 2026’ya kadar uzatılacağını duyurmuştur. Reaktörlerin soğutulması aşamasında kullanılan su Aras Nehri’ne boşaltılmakta ve buradan da Kür Nehri vasıtasıyla Hazar Denizi’ne ulaşmaktadır. Ayrıca Ermenistan’ın işgal döneminde üretim sırasında açığa çıkan nükleer katı atıkları Yukarı Karabağ bölgesine gömdüğü de iddialar arasındadır. Azerbaycan, bunları öne sürerek Uluslararası Atom Ajansı’na bu santralin kapatılması gerektiğine yönelik Ermenistan’a gerekli uyarılarda bulunması konusunda başvurmuştur. Buna karşın Erivan yönetimi hem uluslararası hem de Ermenistan kamuoyundan gelen tepkilere rağmen santralin faaliyetini devam ettirme konusunda ısrarcıdır. Iğdır’a sadece 16 kilometre mesafede olan Metsamor, Türkiye için de ciddi bir tehlike arz etmektedir. Uluslararası hukuka göre bir nükleer santralin yerleşim yerine bu denli yakın olmaması gerekmektedir.[1] Ermenistan, Türkiye ile Azerbaycan başta olmak üzere bölgedeki ülkelerin ve uluslararası kamuoyunun haklı endişelerini görmezden gelirken bu konu üzerine Türkiye’nin gerçekten endişe duyduğu ve içtenlikle ilişkilerini düzeltmek istediği bir durumda Ermenistan’a yeni bir nükleer reaktör projesi için fon sunması gerektiğini öne sürecek kadar izandan uzak ve gerçeklikten kopuk öneriler bile mevcuttur.[2]

Bütün uluslararası tepkilere ve uyarılara karşın finansal sebepler ile enerji yetersizliğini gerekçe göstererek Metsamor Nükleer Santrali’nin faaliyetine devam eden Ermenistan hükümeti hem 1999 yılında AB ile vardığı anlaşma uyarınca hem de 2001 yılında Avrupa Konseyi’ne üye olduğu sırada 2004 yılına kadar santralin kapatılacağını taahhüt etmesine rağmen ülkede yaşanan elektrik sıkıntısını ileri sürerek bunu yerine getirmemiştir. AB bunun üzerine Ermenistan’a santrali kapatarak yeni üretim olanakları oluşturması için 100 milyon euro mali destek talep etmiş fakat Ermenistan bunu kabul etmeyerek 1 milyar euro talep etmiştir. AB’nin bunu reddetmesi üzerine Ermenistan, Metsamor’un kapatılmayacağını duyurmuştur.[3] Ermenistan’ın temel savlarından birisi nükleer dışında enerji alternatifinin olmadığıdır fakat bu duruma sebep olan en önemli faktörlerden biri gözardı edilmektedir. Ermenistan’ın Türkiye ve Azerbaycan ile düzeltmediği ilişkileri sebebiyle sınır kapılarının kapalı olması ve bunun sonucundaki bölgesel izolasyon; Ermenistan’ın alternatif enerji kaynaklarına erişimini engelleyerek enerji arzı güvenliğini olumsuz yönde etkilemekte ve Rusya’ya bağımlı kılmaktadır.

Rosatom’un 2021 yılında Metsamor Nükleer Santrali’ni 2026 yılına kadar faaliyete devam edecek şekilde onarıp yenilemesinden sonra santralin güncel akıbeti ile ilgili olarak son gelişme, 15 Aralık 2023’te Ermenistan ile Rusya arasında imzalanan ve santralin modernizasyonu ile ömrünün 2036 yılına kadar uzatılmasını içeren sözleşmedir. Bu gelişme, Erivan’ın Moskova’dan uzaklaşma çabalarına rağmen Rusya’nın Ermenistan’ın altyapısı ve ekonomisi üzerinde ne denli büyük bir nüfuza sahip olduğunu gözler önüne sermektedir. Siyasi ittifaklarını çeşitlendirme ve Batı ile daha yakın bağlar kurma yönündeki ısrarlı çabalarına rağmen Ermenistan ekonomisi, Rusya’ya bağımlı kalmaya devam ederken bu bağımlılık enerjide de görülmektedir. Metsamor tamamen Rusya’dan ithal edilen uranyum ile faaliyet gösterirken termik santrallerdeki üretim de Rus doğalgazı ile gerçekleştirilmektedir. Bu durum Ermenistan’ın elektriğinin yüzde 70’ten fazlasının Rusya’ya bağlı olduğu anlamına gelmektedir. Reaktör 2036’da devre dışı kalacağından Ermenistan hükümeti, yeni bir nükleer ünite için arayış içerisindedir. Ermenistan, enerji sektörünü çeşitlendirmeye yönelik olarak ABD, Fransa ve Güney Kore’den küçük modüler nükleer reaktörler elde etme olasılığını araştırsa da bu yönde şimdiye kadar somut bir ilerleme sağlayamamıştır.[4]

Metsamor’a Alternatif Arayışı Olarak Küçük Modüler Reaktörler ve Rusya-ABD Rekabeti

Ermenistan, jeopolitik olarak Rusya’dan uzaklaşarak Batı’ya yönelme çabası içerisindedir. Buna yönelik olarak da madencilik ve nükleer enerji sektörlerindeki yatırım fırsatlarını artırarak ABD’nin diplomatik ilgisini çekmeye çalışmaktadır. Metsamor santralinin yerine inşa edilecek yeni bir nükleer reaktörü bir ABD firmasının üstlenebileceği öne sürülmektedir. Rusya, ABD ve Güney Kore’den firmaların teklif yaptığı bildirilse de henüz alınmış bir karar mevcut değildir. Ermenistan hükümetinin yaptığı açıklamaya göre yeni nükleer tesisin 10 sene içerisinde faaliyete geçmesi öngörülmektedir.[5] Bu sistemin değiştirilmesine yönelik karar; küresel iklim krizi endişelerinin arttığı, Rusya-Ukrayna Savaşı sonrası bölgedeki jeopolitik rekabetin hız kazandığı ve fosil yakıtlardan yenilenebilir enerji kaynaklarına geçişin yaşandığı bir konjonktürde alınmıştır. Ermenistan, enerji alanında Rusya’ya olan bağımlılığını sınırlamak ve azaltmak üzere ABD’nin küçük  modüler reaktörlere (SMR) dayalı yeni bir santral inşa etme olasılığı üzerinde durmaktadır. Rusya ile Ermenistan’ın 2013 yılında imzaladıkları bir anlaşma uyarınca Rusya 2043 yılına kadar Ermenistan’ın gaz tedarik ve dağıtım tekelini muhafaza ettiğinden nükleer enerji, Rusya’ya olan bağımlılığın azaltılmasında anahtar olarak görülmektedir. Ermenistan, Amerikan SMR’lerine ilgi gösterse de mevcut durumda nükleer yakıtın Rusya’dan Ermenistan’a hava yoluyla sevk edildiği göz önünde bulundurulduğunda aksi durumda nasıl tedarik edileceği belirsizlik taşımaktadır.[6]

Ermenistan Dışişleri Bakanı Mirzoyan ile ABD Dışişleri Bakanı Blinken, Mayıs 2022’de stratejik nükleer işbirliği hususunda mutabakat zaptı imzalamışlardır. Akabinde de Paşinyan, bir heyetin SMR’leri incelemek üzere ABD’yi ziyaret edeceğini duyurmuştur.[7] Bu mutabakat zaptına rağmen Ermenistan, Aralık 2023’te Rusya ile yedek bir reaktörün inşasına dair müzakerede bulunmuştur.[8] Ermenistan ile ABD arasında nükleer teknoloji alanında kurulacak olası bir işbirliği, Rusya’yı rahatsız etmektedir. Batı teknolojisi ile inşa edilen yeni bir nükleer santralin Ermenistan’ın kendisine olan bağımlılığını azaltacağının farkında olan Rusya, proaktif bir yaklaşımla Ermenistan’a Rosatom vasıtasıyla proje önerilerinde bulunmaktadır. Buna karşın Paşinyan, Batı menşeli modüler reaktörleri siyasi olarak daha çekici addetmektedir.[9] ABD Dışişleri Bakanı Blinken ile Ermenistan Dışişleri Bakanı Mirzoyan Ocak 2025’te iki ülke arasında stratejik ortaklık anlaşması imzalamışlardır.[10] Bu anlaşma, Biden yönetiminin son günlerinde imzalanmış olsa da 123 Anlaşması’nın (123 Agreement)[11] sonuçlandırılması süreci yıllar alabileceği gibi ABD’nin Güney Kafkasya’ya olan ilgisi de Trump döneminde belirsizliğini korumaktadır.[12] ABD’nin Ermenistan Büyükelçisi, Nisan 2025’te Westinghouse Nuclear ile Ermenistan’ın nükleer enerji sektörünü görüşmek üzere bir araya gelmiştir. ABD’li şirketin Ermenistan’da bir nükleer santral inşa etmek üzere sözleşmeyi alıp almayacağı ise belirsizdir.[13]

Rusya’nın Ermenistan Büyükelçisi ise Mayıs 2025’te Rusya’nın Ermenistan’a güvenliği ve ekonomik verimliliği artırılmış çeşitli kapasitelerde reaktörlere sahip nükleer santraller sunmaya hazır olduğunu ifade ederken nükleer enerjinin Rusya ile Ermenistan arasındaki ikili işbirliğinin stratejik bir alanı olmaya devam ettiğini vurgulamıştır.[14] Rus uzmanlara göre Rosatom’un küçük nükleer santraller inşa etmesi de mümkündür ve diğer şirketlere kıyasla Rosatom’un avantajı faal durumdaki projelerini gösterebilmesidir. Ermenistan’ın Rosatom dışında Batılı bir şirketle nükleer santralin yapımına dair anlaştığı bir durumda ise bu durumun ekonomik ilişkilerde başka değişiklikleri de beraberinde getireceğine işaret edilmektedir.[15]

Sonuç

Ermenistan’ın nükleer enerji alanındaki yönelimi, jeopolitik dengeler ve enerji güvenliği arasındaki hassas bir dengeyi yansıtmaktadır. Metsamor Nükleer Santrali’nin modernizasyonu, Rusya’nın Ermenistan üzerindeki ekonomik ve stratejik nüfuzunu sürdürmesine olanak tanırken Batılı ülkelerle küçük modüler reaktörler üzerine yürütülen müzakereler, Erivan’ın enerji bağımsızlığına yönelik bir hamlesi olarak değerlendirilebilir. Buna karşın nükleer yakıtın tedarik süreci ve teknolojik geçişin gerektirdiği uzun vadeli yatırımlar, bu dönüşümün hızlı gerçekleşmesinin önündeki önemli engelleri oluşturmaktadır. Ermenistan, ABD ile olan stratejik işbirliğini enerji arz güvenliği için bir fırsat olarak görmesine rağmen Moskova’nın karşı hamleleri bu süreci karmaşık hale getirebilecektir. Bu bağlamda, Ermenistan’ın enerji stratejisinin nasıl şekilleneceği hem bölgesel siyasi gelişmeler hem de küresel enerji trendleriyle doğrudan bağlantılı olacaktır.

Genel bir değerlendirmeyle, Metsamor’un yerine geçecek yeni nükleer reaktöre dair tartışma, Güney Kafkasya’daki Rusya ile Batı arasında yaşanan rekabeti yansıtmaktadır. Metsamor’un 2036’da faaliyetinin sona ereceği göz önünde bulundurulduğunda Ermenistan’ın alternatif reaktörün inşasına bir an önce başlaması gerekirken Batı ile Rusya arasında salınmaya devam ettiği görülmektedir. Ayrıca Ermenistan’ın bölgesel izolasyonu, enerji güvenliğine yönelik kaynak çeşitliliğini artırabilmesinin önündeki önemli engellerden birini teşkil etmektedir. Bu cihetle Ermenistan, bir an önce somut adımlar atarak Azerbaycan ile barış anlaşmasını imzalamalı ve ardından Türkiye ile olan ilişkilerini düzeltmelidir.