Deniz ÜNVER

Bağımsız Araştırmacı

Konumu ve zengin enerji kaynakları sebebiyle stratejik bir bölge olan Orta Asya ilgi odağı haline gelmiştir. Bunun hidrokarbon kaynakları ve bölgenin transit noktası olması gibi çeşitli sebepleri vardır. Ayrıca Çin Devlet Başkanı Şi Cinping’in bölgeyle ilgili son açıklamaları da dikkat çekmiştir.

21 Mart’ta, Çin Devlet Başkanı Şi Cinping, Tacik Mevkidaşı İmamalı Rahmanov’a gönderdiği Nevruz tebrik mesajında Orta Asya ile ilişkileri geliştirmek için Pekin tarafından büyük bir plan hazırlandığını ifade etmiştir[1]. Ayrıca, “Yeni plan Mayısta, Xian'daki ilk Çin-Orta Asya Zirvesi’nde sunulacak[2]” demiştir. Bunun yanı sıra, Çin devlet medyasının belirttiğine göre Pekin ve Orta Asya ülkeleri gelecek Mayıs ayında gerçekleştirilecek Çin+Orta Asya Zirvesi’nde imzalanacak olan ek işbirliği anlaşmaları üzerinde uzlaşıya varmışlardır[3]. Bu, Başkan Şi’nin Orta Asya’ya yönelik ilk mesajı değildi. 16 Şubat’ta, Şi, Çin’in Tsingtao şehrindeki ilk Çin-Orta Asya Endüstri ve Yatırım İşbirliği Forumu katılımcılarına bir mesaj iletmiştir[4]. Mesajında Çin’in Orta Asya ülkeleri ile ekonomik ilişkileri ve endüstri ve yatırım alanında işbirliğini geliştirmeye hazır olduğunu ifade etmiştir[5].

Pekin’in Orta Asya’daki ekonomik etkisinin bir süredir arttığını belirtmek gerekmektedir. Bunun bir sebebi de Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi (KYG) gibi kalkınma ve altyapı projeleridir. On yıl boyunca Orta Asya ülkelerinin Çin’e bağımlı hale geldikleri iddiaları bir yana, KYG’nin enerji ve altyapı projeleri Çin’i bölgedeki en büyük yatırımcı haline getirmiştir[6]. Buna karşın, KYG’nin yatırım ve ticaret anlaşmaları üzerinden Çin’in bölgedeki ekonomik etkinliğini arttırdığı inkar edilemez.

Çin ve Orta Asya ülkeleri arasındaki ticaret son zamanlarda önemli ölçüde artmıştır. Siyasetçiler ve devlet yetkilileri de buna açıklamalarında değinmektedirler. Çin Ticaret Bakanı Wang Wentao’nun yakın zamanda belirttiği gibi, Pekin’in Orta Asya ile ticaret hacmi 2023’ün ilk iki ayında yüzde 22 artmıştır[7]. Ayrıca,  Bakan Wang, "2022 yılında Çin ve Orta Asya ülkelerimizin arasındaki sınır ötesi ticaret yüzde 95 oranında artmıştır ve 300 Orta Asya işletmesi Çin’in e-ticaret platformlarına katıldı”[8] diye eklemiştir. İlaveten, Amerikan İşletme Enstitüsü’nün Çin Küresel Yatırım takipçisi, Çin’in 2005-2022 arasında Kırgızistan’a toplam yatırımının 850 milyon dolar ve Tacikistan’a 1 milyar dolar olduğunu açıklamıştır.

Dahası, 2001’de kurulan Şanghay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ), Pekin’in bölgedeki nüfuzunu arttırmasına yardımcı olmuştur[9]. ŞİÖ, Çin'in çok kutuplu bir sistem vizyonu için çalışacak ve Asya ve Orta Doğu'daki Batı etkisini sınırlayacak bir platform olmayı hedeflemektedir[10]. ŞİÖ’nün yıllık güvenlik egzersizlerine ek olarak Çin, Orta Asya ülkeleri ile birlikte ortak sınır devriyeleri ve askeri eğitim programları düzenlemektedir[11]. Ayrıca, KYG rotasındaki Çin personelini korumakla görevli Çin özel güvenlik şirketlerinin (ÖGŞ) bölgede etkisinin arttığına özellikle vurgu yapılması gerekmektedir. Hatta, Pekin'in Halk Kurtuluş Ordusu'nu Çin dışına konuşlandırmaya istekli olmadığı durumlarda Çin ÖGŞ'leri bir güvenlik seçeneği olarak değerlendirdiği bile yorumlanmıştır[12]. Washington Ulusal Savunma Üniversitesi Profesörü Briann Todd’un iddia ettiği üzere Çin’in bölgedeki güvenlik aktiviteleri özellikle ikili ve çok taraflı tatbikatlar olmak üzere önemli ölçüde artmıştır[13]. Professor Todd ayrıca, “Biliyoruz ki, üniformasız Çin personeli şu an Tacikistan’da mevcut, yani Tacik hükümeti onları davet etti. Onlar, sınır güvenliğinden terörle mücadeleye kadar her şeyi yapıyorlar”[14] demiştir.

Bunlar haricinde Çin’in Tacikistan’da askeri üssü bulunmaktadır. Ayrıca, Çin’in Tacikistan’a başka bir askeri üs kurma planı mevcuttur. Bu bağlamda Çin’in Orta Asya’daki etkisini askeri aktiviteleri vasıtasıyla arttırmayı amaçladığı söylenebilir.

Genel itibarıyla Pekin’in kalkınma ve altyapı projeleri, artan yatırımı ve ŞİÖ’yü askeri tatbikat ve ortak devriyeler aracılığıyla aktif yapması bölgedeki etkisini arttırmıştır. İlaveten, Çin ÖGŞ’lerinin faaliyetleri Pekin’in Orta Asya’daki nüfuzuna katkı yapmaktadır. Orta Asya, özellikle Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü’ne (KGAÖ) üyeliği sebebiyle Rusya’nın arka bahçesi olarak bilinse de Çin’in son aktiviteleri ile birlikte bu düşünce değişmeye başlamıştır. Moskova’nın bölgedeki etkisi Ukrayna Savaşı sebebiyle azalmıştır. Bu fikir KGAÖ üyeleri Rusya-Ukrayna Savaşı’nda tarafsızlıklarını ilan ettiğinde netlik kazanmıştır[15]. Ancak hatırlanmalıdır ki bölge ülkeleri Rusya’yı Ukrayna’ya saldırısından ötürü kınamaktan kaçınmışlardır[16].

*Resim: https://crossroads-ca.org/ccapb1/

[1] John C. K. Daly, “China Unveils Grandiose Plan For Central Asia”, Eurasia Daily Monitor, Nisan 10, 2023, https://jamestown.org/program/china-unveils-grandiose-plan-for-central-asia/

[2] Age.

[3] Navbahor Imamova, “China’s Influence in Central Asia Spreads as US Lags”, VOA, Nisan 22, 2023, http://,https://www.voanews.com/a/china-s-influence-in-central-asia-spreads-as-us-lags/7061325.html

[4] John C. K. Daly, “China Unveils Grandiose Plan For Central Asia”, Eurasia Daily Monitor.

[5] Age.

[6] Lynne O’Donnell, “It’s a New Great Game. Again.” Foreign Policy, Mart 20, 2023, https://foreignpolicy.com/2023/03/20/russia-china-competition-central-asia-diplomacy-influence-great-game/

[7] Navbahor Imamova, “China’s Influence in Central Asia Spreads as US Lags”, VOA.

[8] Age.

[9] Alessandro Arduino, “Chinese influence in a changing Central Asia”, East Asia Forum, Ekim 15, 2022, https://www.eastasiaforum.org/2022/12/15/chinese-influence-in-a-changing-central-asia/

[10] Age.

[11] Age.

[12] Age.

[13] Navbahor Imamova, “China’s Influence in Central Asia Spreads as US Lags”, VOA.

[14] Age.

[15] Saadi Hamidov, “Central Asia’s Strained Security Architecture”, The Diplomat, Nisan 6, 2023, https://thediplomat.com/2023/04/central-asias-strained-security-architecture/

[16] Age.